Crnogorska crkva je vjekovima podsticala i predvodila narod crnogorski, kako bi se postigla i sačuvala sloboda i nezavisnost Crne Gore. Njeni mitropoliti i prelati sudjelovali su u oružanim borbama i nosili sablju sa kojom su se, kao i drugi Crnogorci, borili na bojnom polju u mnogobrojnim bitkama i ratnim oskršajima sa vojnim trupama osmanskih paša, begova, vezira, generala i drugih vojnih komandanata. Tim svojim djelovanjem Crnogorska crkva je postala specifična i odjelita u odnosu na druge pomjesne pravoslavne crkve u okruženju.
Piše: Novak ADŽIĆ
Viševjekovni povijesni odnosi Osmanskog carstva i Crnogorske pravoslavne crkve bili su slojeviti i kompleksni. Determinisani su ukupnim odnosom i položajem crnogorskog naroda i države Crne Gore prema Osmanskoj imperiji i njenim političkim, teritorijalnim i vojnim posjedima i vlašću na Balkanu. Taj odnos varirao je kroz istoriju, zavisno od premoći ili opadanja moći i uticaja Turske imperije na Balkanu i od jačanja nacionalnih oslobodilačkih težnji naroda jugoistoka Evrope da konstituišu vlastite nezavisne države i zaokruže svoj etnički i državni prostor.
Crnogorska crkva i crnogorska država: Crnogorska pravoslavna crkva još u XVII stoljeću aktivno se uključila u akcije Crnogoraca koje su označavale otpor politici i premoći Turske nad značajnim dijelom zaposjednutih crnogorskih područja, koje su potpadale pod upravnu, političku i vojnu vlast Osmanlija. Crnogorska crkva se, naročito od kraja XVII stoljeća, od Morejskog rata, uključila u odbrambenu i oslobodilačku borbu crnogorskog naroda protiv osmanske vlasti na Balkanu, što je značajnim dijelom i refleksija globalniih evropskih nastojanja da se Osmanlije potisnu iz Evrope.
Ideologiju i politiku organa vlasti u podlovćenskoj Crnoj Gori, koja je već duže vrijeme živjela u slobodi i faktičkoj nezavisnosti, slijedila je i Crnogorska crkva. Štaviše, ona je tokom XVIII i prvih decenija XIX stoljeća često bila predvodnik u vojno-političkim sukobima Crnogoraca sa osmanskim vojnim trupama na Balkanu, s težnjom da se u sastav Crne Gore povrate one teritorije kojima su odavno gospodarile turske vlasti. Crnogorski mitropoliti birani suverenom voljom crnogorskog naroda za njegove duhovne prelate, vjerske poglavare, sa krstom u jednoj i mačem u drugoj ruci, dugo su bili korifeji otpora Osmanlijama i njihovom pretenzijama za potčinjavanjem slobodne Crne Gore.
Hirotonija Petra II u Rusiji: Tako je crnogorski zbor odlučio da se mladi arhimandrit Radivoje-Rade Petrović hirotoniše za episkopa u carsku Rusiju. To je bila odluka donijeta iz političkih razloga, jer je Petar II Petrović Njegoš kao poglavar autokefalne Crnogorske crkve tražio i dobio oslonac u Rusiji za svoju državnu politiku u borbi protiv pretenzija osmanskog carstva na crnogorski državni prostor. Nakon što je u Beču regulisao sa ruskim abmasadorom Dimitrjem Pavlovičem Tatiščevim svoje putne isprave, arhimandrit Radivoje Petrović (Petar II Petrović Njegoš) krenuo je na put u Rusiju i 1. Avgusta 1833 stigao u Petrograd. Najprije se sastao sa petrogradskim mitropolitom Serafimom, koji ga je smjestio sa svojim pratiocima u veliku manastirsku lavru na dnu južnog Nevskog prospekta. Poslije ukazane dužne pažnje od strane predsjednika Svetog Sinoda Ruske crkve, Petar II Petrović Njegoš primljen je u audijenciju kod ruskog ministra spoljnih poslova vicekancelara grofa Neseljrodea. Potom je Njegoš posjetio oberprokuratora ruskog Sv. Sinoda- Nečajeva.
Ruski car Nikolaj Prvi Romanov dao je saglasnost da se crnogorski arhimandrit Petar II hirotoniše i uvede u episkopski (mitropolitski) čin, izdavši pismeni nalog da Sv. Sinod obavi tu ceremoniju. Hirotonija je obavljena u Spasopreobraženskoj sabornoj crkvi u Petrogradu 6. (18) avgusta 1833. godine. Činu njegove hirotonije za mitropolita crnogorske crkve prisustvovao je car Nikolaj i brojni dvorjani, te brojni ministri i cio ruski Sveti Sinod-mitropolit Serafim, Nečajev, nitropolit Jona Vasilijevski, episkop Bendikt i drugi. Petar II Petrović Njegoš se na hirotoniji pojavio u svečanoj odeždi, grlo su mu krasili zlatni lančići sa zlatnom panagijom (sa likom Bogorodice) oko vrata, ukrašenom brilijantima i smaragdima (koju mu je poklonio lično ruski car) i preko nje obješen zlatni krst sa skupocjenim ukrasima-brilijantima i ametistima. Prema procjenama sama panagija imala je vrijednost tadašnjih 8.000 rubalja. Nakon obavljene ceremonije hirotonije Petru II izdata je povelja o zavladičenju, na kojom su se potpisali svi epikopi koji su ga hirotonisali i sam hirotonisani Petar II. Mitropolit Petar II Petrović Njegoš je prvi crnogorski mitropolit hirotonisan u Rusiji. U to vrijeme je Crnogorska crkva bila autokefalna, kako je zapisao dr Aleksandar fon Rojc, ruski dvorski savjetnik i profesor Univerziteta, te koji je 1832. godine, boravio po nalogu ruskog dvora u Crnoj Gori i sačinio izvjetaj o stanju u njoj kojeg je dostavio ruskim carskim vlastima. Petar II Petrović Njegoš nije htio da bude hirotonisan u Sremskim Karlovcima u krilu Karlovačke srpske mitropolije i njenog poglavara Josipa Rajačića, već je iz političkih razloga odlučio da traži hirotoniju u Rusiji, koju je i dobio. Ruska crkva je i tim činom pokazala da priznaje autokefalnost Crnogorske crkve.
„Narodna religija, koja proizvodi i podržava velika osjećanja ide ruku pod ruku sa slobodom“-govorilio je Hegel. Crnogorska crkva je vjekovima podsticala i predvodila narod crnogorski, kako bi se postigla i sačuvala sloboda i nezavisnost Crne Gore. Njeni mitropoliti i prelati sudjelovali su u oružanim borbama i nosili sablju sa kojom su se, kao i drugi Crnogorci, borili na bojnom polju u mnogobrojnim bitkama i ratnim oskršajima sa vojnim trupama osmanskih paša, begova, vezira, generala i drugih vojnih komandanata. Tim svojim djelovanjem Crnogorska crkva je postala specifična i odjelita u odnosu na druge pomjesne pravoslavne crkve u okruženju. Dr Sekula Drljević, bivši ministar prosvjete i crkvenih poslova Knjaževine Crne Gore, pisao i o autokefalnoj Crnogorskoj crkvi i njenoj prirodi i istorijskoj misiji i u svojoj knjizi »Balkanski sukobi 1905-1941«, koja je doživjela svoje reprint izdanje 1990. godine u Zagrebu.
U toj knjizi, pored ostalog, dr Sekula Drljević, u poglavlju naslovljenom »Duhovni lik Crne Gore«, piše o autokefalnosti Crnogorske pravoslavne crkve na sljedeći način: »Crnogorci, iako kršćani, i to u glavnom pravoslavni, ispovijedaju religiju »Gorskog Vijenca«. Zbog toga je crnogorsko pravoslavlje crnogoroslavlje. Znatno se odijelilo od ostaloga pravoslavlja, pa i od srpskoga, koje za sebe kaže, da je svetosavlje, ikao još nijedan srpski pisac nije dao definiciju toga pojma. Ima još jedan razlog, zbog koga Crnogorska i Srpska crkva ne mogu niakda postati jedna crkva. Cijela religiozna mistika Crnogorske crkve sadržana je u čudotvorstvu i svetiteljstvu Svetog Vasilija Ostroškog i Svetog Petra Cetinjskog. Nijednog od njih ne priznaje za svetitelje srpska crkva. Postoji i jedna važna historijska činjenica, koju treba istaći. Za vrijeme turske vladavine nad Balkanom Srpska crkva je potpala pod Carigradsku patrijaršiju i od nje se potpuno odijelila tek nakon prvoga svjetskog rata. Crnogorska crkva kroz sve vjekove nije bila ni u kakvoj zavisnosti od bilo koje pravoslavne crkve, pa ni od Carigradske patrijaršije. Da li je ta okolnost nešto pridonijela, da se crnogorsko pravoslavlje toliko udalji od ostalih, nije važno. Odlučna je činjenica, da Crnogorci imaju svoju religiju, svoje crnogoroslavlje i da su ostajući vjerni njemu vjerni samima sebi« (Dr Sekula Drljević, »Balkanski sukobi 1905-1941«, Zagreb, 1944. str. 172-173).
Autokefalnost CPC: Crnogorska crkva je svoju, najprije de facto, a potom i de jure autokefalnost potvrdila jurisdikcionom kanonskom nezavisnošću, naročito od 1766. godine, nakon što je osmanska vlast u Carigradu ukinula srpsku Pećku patrijaršiju i potčinla njene teritorije Carigradskoj patrijaršiji, koja je djelovala kao dio administrativnog državnog aparata Osmanske carevine.
Od kada je turska vlast u Carigradu obnovila 1557. godine Pećku patrijaršiju, pa sve dok je nije 1766. godine ukinula, ona je djelovala kao sastavni dio državnog sistema Turske imperije, provodeći dominantno njenu ukupnu politiku, u prvom redu saklupljajući porez od naroda, koji je išao u državnu tursku kasu. Različitim putem od Pećke patrijaršije išla je Crnogorska mitropolija čije je sjedište bilo na Cetinju. Od 1766. godine, kad je beratom sultana Mustafe III ukinuta Pećka patrijaršija i njene dotadašnje eparhije podvrgnute Carigradskoj patrijaršiji, Crnogorska crkva ostala je da živi samostalno i taj čin nije u njoj izazvao potrese. Štaviše, od toga doba Crnogorska crkva sve jače pokazuje i potvrđuje svoju autokefalnost, koja se, mada nije imala tomos, jer joj nije bio ni potreban, iskazivala u prvom redu tako što je njene mitropolite, crkvene poglavare, starješine i prelate birao svojom slobodnom voljom i odlukom na Opštecrnogrorskom zboru sam crnogorski narod. Vjekovima je to bila praksa, standard i običaj.
To će se prekinuti 1852. godine, kada je Crna Gora opet ustrojena kao sekularna država, i od tada će sve do kraja postojanja nezavisne Crne Gore 1918. godine aktivno suvereno pravo izbora crnogorskog mitropolita u sekularnoj državi pripadati vladaru Crne Gore/Knjazu/Kralju, Gospodaru, kao nosiocu najviše centralne vlasti u zemlji. U doba crnogorskog Knjaževstva i Kraljevstva mitropiolite Crnogorske crkve, odnosno, njene poglavare biraće i postavljati na tu dužnost knjaz Danilo i knjaz/kralj Nikola I Petrović Njegoš i oni će biti činovnici državne vlasti u Crnoj Gori, s obzirom da je u to vrijeme Crnogorska crkva uživala status državne crkve, a pravoslavna vjera bila državna vjera u Crnoj Gori. I sami formalni čin hitonije crnogorskih mitropolita, nakon ukidanja Pećke patrijaršije, neće se obavljati u Carigradu ili od strane prelata u eparhijama Carigradske patrijaršije, već će se odvijati u okviru najprije Karlovačke mitropolije, koja je djelovala u okviru Austrijske carevine, i u okviru Ruske pravoslavne crkve, koja je faktički i kanonski priznavala autokefalnost Crnogorske crkve tokom XIX i XX vijeka.
Odnos prema Carigradskoj patrijaršiji: Za razliku od pravoslavne crkve u Srbiji koja je bila pod vladavinom osmanske imperije i bila jedna od eparhija Carigradske patrijaršije, Crnogorska crkva nije nakon 1766. godine nikada sve dok je postojala (do 1920) potpadala pod vlast Carigradske patrijaršije.
Naprotiv, Carigradska patrijaršija i nije pretendovala nad Crnogorskom crkvom držeći se kanoničkog pravila da crkvene granice jedne nezavisne države ne mogu ulaziti u crkvene granice crkve koja je djelovala u okviru druge nezavisne države. Carigradska patrijaršija je priznavala nezavisnost, autokefalnost Crnogorske crkve, o čemu u istoriografiji postoje brojni sačuvani i objavljeni primarni istorijski izvori, među kojima se posebno ističe atinska Sintagma (katalog carigradske patrijaršile) iz 1855. godine, u kojoj je pod brojem 9 navedena autokefalna Crnogorska crkva, kao i sinodalna i patrijaršijska enciklika carigradske patrijaršije iz 1901. godine u kojoj je mitropolit Crnogorske crkve Mitrofan Ban intituliran kao autokefalni poglavar pomjesne autokefalne Crnogorske crkve. Carigradska patrijaršija nije izdala tomos Crnogorskoj crkvi o kanonskom odvajanju, izdvanju od nje, kao što je to 1879. godine učinjela sa pravoslavnom crkvom u Kraljevini Srbiji, zato što nikada nije imala vlast nad Crnogorskom crkvom i, prema tome, nije mogla i imala potrebe da putem tomosa priznaje crkvu koja nije nastala iz nje, koja se nije izdvojila iz njenog okvira, jer njemu do tada nije ni pripadala. Ali je Carigradska patrijaršija priznavala, najprije faktički a potom i formalno izričito autokefalnost Crnogorske crkve, naročito u drugoj polovini XIX vijeka i u prvim decenijama XX stoljeća, što se vidi iz brojnih poslanica, pisama, čestitki crnogorskom mitropolitu Mitrofanu Banu, upućenih od strane carigradskih patrijarha. U njima se oni crnogorskom mitropolitu ne obraćaju sa pozicija vlasti, već kao sebi jednakom, u pravima i dužnostima ravnom, vjerskom prelatu i prvosvješteniku.
O tome rječito govore brojna pisma iz Carigrada upućena Mitrofanu Banu, a koja su objavljivana u službenom „Glasu Crnogorca“ (1871-1915), časopisu „Prosvjeta“ (1889-1900), te u „Spomenici o 25-godišnjoj arijerejskoj službi mitropolita Mitrofana Bana“, Cetinje, 1910 i brojnim drugim istorijskim izvorima i istoriografskoj literaturi.
Faktički a i formalno autokefalan status i djelovanje Crnogorske crkve izvan jurisdikcije Carigradske patrijaršije trajaće i u vrijeme kad Osmansko carstvo nije priznavalo nezavisnost Crne Gore, a posebno će doći do izražaja nakon Berlinskog mirovnog ugovora 1878. godine, kada će na Berlinskom kongresu Velikih sila i Osmansko carstvo, pored drugih država koje do tada to nijesu učinjele, sa stanovišta međunarodnog prava i zvanično priznati nezavisnost i suverenost Knjaževine Crne Gore.
Zašto fanariotski sistem nije vezan sa CPC: Autokefalan položaj crnogorskih mitropolita i njihovu slobodu i samostalnost u odnosu na Carigradsku patrijaršiju i uopšte vlast Otomanske imperije potvrđuje činjenica da u Crnoj Gori, za razlčiku od Srbije, na mitropiolitski prijesto nije doveden ni jedan grčki vladika-fanariot. Fanariotski sistem upravljanja koji je dugo bio prisutan u crkvi na prostoru Srbije koja je bila pod vlašću Carigradske patrijaršije, budući da je Srbija bila sastavni dio osmanskog carstva, nikada nije bio zastupljen u Crnoj Gori.
Srpski crkveni istoričar dr Čedomir Marjanović u knjizi „Istorija Srpske crkve“, Beograd, 2001, str. 251-252 konstatuje da ukidanje Pećke patrijaršije 1766 „U Crnoj Gori nije učinilo nikakav potres. Iz Carigrada nisu ni pokušavali da pošalju Grka vladiku u Crnu Goru, kao što su to učinili u ssvima drugim pokrajinama, što znači da su u carigradu znali o izuzetnom položaju Crne Gore. Ako uzmemo,pak, u obzir da su grci sve vladike srpske smenili pomoću turskih vlasti, izlazi da u Crnoj Gori nisu izvršili smenu ne iz nekih drugih obzira, već jedino zbog toga što turska vlast, njihova potpora, u Crnoj Gori nije postojala“.
Dok u Srbiji na mitropolitskom tronu sjede Grci fanarioti (poznati „vijek fanariota“ u Srbiji pod turskom vladavinom) i dok su oni na ključnim pozicijama u crkvi, koje postavlja Carigradska patrijaršija na taj položaj, dotle se na čelu Crnogorske crkve nalaze mitropoliti koje bira samostalno crnogorski narod na Opštecrnogorskom zboru, kao suverenoj instituciji vlastite faktički slobodne i nezavisne države. Srpski istoričat dr Čedomir Marjanović na strani 364 navedenog djela konstatuje da je do crkvenog ujedinjenja, koje je otpočelo decembra 1918. u KSHS „Crnogorska crkva autokefalna“.
Dometi tolerancije: Osmansko carstvo kada je pravoslavni dio hrišćanske religije u pitanju bilo je tolerantna država, koja je dozvoljavala slobodu vjeroispovijesti pravoslavnim narodima koji su živjeli unutar nje. Na prostoru Crne Gore islamizacija je otpočela koncem 15 vijeka i trajala je dugo potom, zahvatila je jedan dio teritorija i stanovništva nastanjenog nad njima, ali ona je uglavnom bila nenasilna i motivisana je bila najčešće ekonomskim, imovinskim, političkim, bezbjednosnim i drugim motivima onog dijela stanovništva koje je bilo podložno tom procesu.
Tokom viševjekovnog ratnog stanja i sukoba crnogorske vojske sa vojskama turskih namjesnika na Balkanu, bilo je slučajeva obostranog netoleranog odnosa prema vjerskim objektima i kulturnim nasljeđem, ali to nije bila konstanta, no, dakako, pored ratnog junaštva, bilo je mnoštvo viteških primjera čojstva i sa jedne i sa druge strane. U periodu crnogorskog-turskog mira između 1878. i 1912. godine, kada će doći do uspostavljanja zvaničnih diplomatskih odnosa između Crne Gore i Turske na recipročnoj osnovi, uspostaviće se odnosi političke, ekonomske, kulturne i druge saradnje, a Crna Gora će svojim zakonskim normama urediti poštovanje islamske religije i institucionalno uredi slobodu ispovijesti pripadnika islamske vjere u okviru njenih državnih granica.
Tome će naročitu pažnju posvetiti knjaz/kralj Nikola Petrović Njegoš, a i njegov prijethodnik na vladarskom tronu Crne Gore knjaz Danilo Petrović Njegoš normiraće u Zakoniku iz 1855. godine vjerska prava i slobode za nepravoslavne podanike crnogorske države.
