Crna Gora je u svojoj prošlosti imala nekoliko stotina ratova, bojeva, bitaka i drugih ratnih okršaja, ali nikada se jedan rat, bitka ili boj ne mogu porediti, po značaju, posljedicama i dostignućima, sa crnogorskim ustankom 13. jula. Nijedan rat u crnogorskoj istoriji nije rješavao toliko pitanja kao rat koji je počeo velikim crnogorskim ustankom 1941. godine: današnja Crna Gora i njeni građani faktički su konstituisni na temeljima koje je zacrtao 13. jul - kaže poznati crnogorski istoričar dr Radoje Pajović u razgovoru za Portal Analitika.
- Da bi se razumio značaj 13. jula, neophodno je znati da se ustanak ne može posmatrati izolovano od borbe za slobodu od 1941. do 1945. godine. Trinaestojulski ustanak je, što bi Njegoš rekao, izviiskra slobode, početak bitke za novu Jugoslaviju, za obnavljanje Crne Gore, ali i za novu Crnu Goru. U doba kada se priprema i rasplamsava ideja o ustanku, Crne Gore nema ni kao države, čak ni kao geografskog pojma; Crna Gora je 1918. godine i poništena i ponižena. To je jedan od vrlo bitnih razloga crnogorskog ustanka, to ponosno uzdizanje nakon godina i godina, decenija, asimilacije nakon 1918. godine - ocjenjuje Pajović.
ANALITIKA: A kako se to iz ponižavane, ugnjetavane i asimlilizovane Crne Gore javila, kako kažete, izviiskra slobode?
PAJOVIĆ: Nije to bilo odjednom, ništa se u životu, u društvu ili u prirodi ne dešava odjednom. Ta je crnogorska energija tinjala, akumulira se čitavih dvadeset godina, od sloma 1918. godine. Još je Božićni ustanak pokazao da je masa crnogorskog naroda ogorčena gubitkom države i državnog dostojanstva. Crna Gora je bila najnerazvijenija oblast u Jugoslaviji između dva svjetska rata i to je namjerno rađeno: postojala je kolonizatorska politika koja je željela da se zbriše Crna Gora. Reći ću jedan stravičan podatak koji istovremeno govori i o razvoju Crne Gore nakon Drugog svjetskog rata, ali i o sistematskom uništavanju Crne Gore između dva rata. Dakle: 1971. godine Crna Gora je bila razvijenija 70 puta nego Crna Gora 1941. godine, pred sami Trinaestojulski ustanak. Sedamdeset puta! I po tome možete da vidite kakva je bila kolonizatorska politika prema stanovništvu Crne Gore.
Zato ne treba da čudi što se ideja o ustanku tako lako primila u narodu. Samo, valja znati da Komunistička partija, sve do negdje 1935. godine, nije bila politička snaga ili pokret koji je mogao da zadovolji težnje i nade naroda. Ali, pošto su se građanske partije tog perioda pretvorile u svoju suprotnost, kada su se priključile velikosrpskoj politici i, faktički, postale otvoreno anticrnogorske stranke (jedino su federalisti ostali da zastupaju interese federalne Crne Gore u Jugoslaviji) tada se izdvojila Komunistička partija, kao politička snaga koja se otvoreno zalagala za ravnopravnost naroda. Pojava Adolfa Hitlera i strjeloviti uspon fašizma u Njemačkoj odrazio se i na poziciju i program jugoslovenskih komunista koji su, zajedno sa nekim drugim snagama u Evropi, osjetili opasnost od zla fašizma, od tog anticivilizacijskog pokreta. U Crnoj Gori počinju prve antifašističke demonstracije nakon smrti Mirka Srzentića, pa onda čuvene Belvederske demonstracije 1936. godine... Komunistička partija, crnogorska inteligencija, pripremali su stanovništvo za jedan veliki otpor...
ANALITIKA: U čemu je, po Vama, istorijski, politički i, uopšte, sociološki značaj 13. jula?
PAJOVIĆ: Crna Gora je u svojoj prošlosti imala nekoliko stotina ratova, bojeva, bitaka i drugih ratnih okršaja, ali nikada se jedan rat, bitka ili boj ne mogu porediti, po značaju, posljedicama i dostignućima, sa crnogorskim ustankom 13. jula. Nijedan rat u crnogorskoj istoriji nije rješavao toliko pitanja kao rat koji je počeo velikim crnogorskim ustankom 1941. godine: današnja Crna Gora i njeni građani faktički su konstituisni na temeljima koje je zacrtao 13. jul.
Ustanak crnogorskog naroda je značajan po više nivoa; za stanovnike Crne Gore to je bila prava društvena prekretnica. Državna teritorija je bila podijeljena među agresorima, dijelom anektirana, a dijelom okupirana. Prilikom stvaranja jugoslovenske države 1918. godine, Crna Gora je, raznim političkim mahinacijama, izgubila sve atribute države. Čak i svoje ime, ne samo kao istorijski, već i kao geografski pojam. U takvim uslovima, jedna politička stranka – Komunistička partija Jugoslavije – gromoglasno je stupila je na političku scenu; još tokom aprilskog sloma i raspada Jugoslavije, organizovala je oružani otpor i okupatoru i djelovima jugoslovenskog režima koji se stavio u njihovu službu.
Ustankom 13. jula nagovještava se da će Crna Gora ponovo zaživjeti kao državni pojam. Osim toga, Trinaestojulski ustanak je najava obnavljanja - ne bilo kakve Crne Gore - nego stvaranje antifašističke, nove Jugoslavije i antifašističke, nove Crne Gore. Odlukama Trinaestog jula se stavljaju van snage sve partije koje imaju fašistički predznak ili profašistički karakrter; obećava se rješavanje nacionalnog pitanja, sloboda govora, pravo glasa za omladinu nakon 18. godine, daje se, prvi put, pravo glasa i ženama... To su demokrartski principi Trinaestog jula.
ANALITIKA: U vojnom smislu to nije bila gerilska borba koju je KPJ očekivala i planirala, nego se 13. jul rasplamsao u narodni ustanak. Zašto?
PAJOVIĆ: Da, Centralni komitet je dao naredbu za početak gerilskih okršaja, ali se u Crnoj Gori gerilski otpor prelio u veliki, opštenarodni ustanak. Objasnio sam razlog: eksplodirala je energija akomulirana godinama. Pri tom, uticaj komunista je bio nesumnjiv: crnogorska organizacija KPJ je bila brojna, predstavljala je čak 15 odsto ukupnog jugoslovenskog članstva, iako je Crna Gora, prema populaciji, činila tek dva procenta u jugoslovenskoj komunističkoj organizaciji.
Gledano u vojnom smislu, crnogorski narodni ustanak nije zaustavio plan Barbarosa, odnosno nije spriječio njemački napad na Sovjestki Savez, ali jeste napravio određene korekcije u rasporedu fašističkih snaga. Vidite, 13. jula 1941. godine gotovo čitava Evropa, izuzev Sovjetskog Saveza i Velike Britanije te neutralnih, ali i nemoćnih Švajcarske i Švedske, stenje pod fašističkom čizmom. Trupe njemačkog Vermahta su prodrle 600 kilometara u tertoriju SSSR-a... U toj situaciji se Crna Gora – koja traži sebe – sva diže na noge. Vojni uspjesi Trinaestojulskog ustanka su bili impresivni: osim velikih gradova, kao što su Cetinje, Podgorica, Nikšić, Pljevlja i gradovi na primorju, oslobođen je veliki dio teritorije.
ANALITIKA: Pravi rat...
PAJOVIĆ: Da, veliki rat. U Trinaestojulskom ustanku je učestvovalo 32.000 ustanika, svrstanih u 35 bataljona i dvadesetak četa. Italijanima su naneseni veliki gubici: oko pet hiljada vojnika je izbačeno iz stroja, 735 je ubijeno u borbama, 1.200 ranjeno, oko tri hiljade zarobljeno...
Pazite, dvije elitne italijanske divizije, Taro i Cacciatori delle Alpi (Alpski lovci), koje su počele inbarkaciju, odnosno ukrcavanje za pomoć Istočnom frontu, vraćaju se u Crnu Goru radi obračuna sa ustanicima. Digla se na crnogorske ustanike silna vojska, do kraja 1941. godine u Crnoj Gori je bilo stacionirano oko 100.000 vojnika, a u toku 1942. godine osam divizija.
ANALITIKA: Odavno se, u Crnoj Gori i okruženju, minimizira međunarodni značaj 13. jula...
PAJOVIĆ: Uzalud, teško je – kroz elemente istorijske nauke – umanjiti negov značaj. Informacije o crnogorskom ustanku su, zahvaljujući agencijskim vijestima, brzo okružile zemljinu kuglu. One su dale snažan podsticaj mnogim evropskim pokretima otpora, koji se bude na vijest da jedan mali narod u maloj Crnoj Gori može da naudi velikoj fašističkoj sili.
ANALITIKA: Baš je tako, globalno odjeknulo?
PAJOVIĆ: To nijesu moje procjene, nego istorijski podaci. Riječ je ocjenama učesnika pokreta otpora Francuske. O tome je govorio i veliki Žan Pol Sartr, koji je kazao da je „Trinaestojulski ustanak veličanstven događaj evropske istorije XX vijeka“. Zabilježena je, takođe, izjava i francuskog predsjednika Žiskara Destena koji je – prema medijskim izvještajima - na pedesetogodišnjicu pobjede nad fašizmom 1995. godine, izdvojio ustanak u Crnoj Gori kao jedan od značajnih datuma. Sve ovo govori da je 13. jul 1941. godine imao veliki, ne samo crnogorski, nego i jugoslovenski, ali i međunarodni značaj.
Zanimljivo je, takođe, da je nakon 13. jula promijenjena strategija CK KPJ, da je napravljen preokret od prvobitno zamišljenog gerilskog rata ka narodnom pokretu, narodnooslobodilačkoj borbi. Istovremeno, Trinaestojulski ustanak je značio i promjenu strategije okupatora: Crna Gora je bila planirana kao marionetska tvorevina; Trinaesti jul je poništio te ideje i pokazao da je to - nemoguće. Od tada Italijani prestaju da se oslanjaju na zelenaše, a njihova uzdanica postaju, prvenstveno, bjelaši, preciznije rečeno - četnici u Crnoj Gori. Nakon Trinaestog jula, ništa nije ostalo kao što je bilo.
ANALITIKA: Upravo ta velika dešavanja 13. jula nameću pitanje koje se odnosi na savremeno crnogorsko društvo. Zašto je Crna Gora tada demonstrirala snagu ideja slobode da bi, pedeset godina kasnije, Crna Gora u vrijeme raspada SFRJ, tako lako podlegla nacionalističkim idejama i postala rob srpskog velikodržavnog projekta? Kako obajsniti taj istorijski pad, kada je postojalo takvo istorijsko iskustvo?
PAJOVIĆ: Kada govorimo o devedesetim godinama prošlog vijeka i tom crnogorskom lutanju kada se raspadaja SFRJ, smatram da je glavni problem bio – nepostojanje države i državnog programa. Vidite, postojanje prosperitetne države je nephodno da bi se kanalisala narodna energija, da građani ne postanu amorfna masa kojom se manipuliše.
Ali, slobodne države Crne Gore početkom devedesetih – nema. Nakon Antibirtokratske revolucije, nakon one instalisane politike, formulisane sloganom Godina koje počinju januarom – Crne Gore faktički nema, država je zarobljena, izgubljena tom nacionalnom projektu, nešto slično kao 1918. godine! Jedna ideologija, ona komunistička, je nestajala a druga, ona nacionalistička, je naprosto okupirala Crnu Goru. Vidite, istorija Crne Gore jeste slavna, ali je veliko pitanje koliko smo mi spremni da učimo iz nje. Događaji iz vremena raspada SFRJ nijesu prvi put da su Crnogorci živjeli za tuđe ideale i osporavali vlastitu budućnost.
Današnja Crna Gora baštini tradicije Trinaestojulskog ustanka, ali – po mom sudu – ipak nedovoljno. Politička današnjica Crne Gore je u velikoj mjeri čudna: imamo partiju na vlasti koja opstaje - što sama, što u koaliciji - punih dvadeset godina. Imamo i opoziciju koja se, makar jedan njen dio, uporno zalaže za – nestajanje vlastite države. Takva situacija nije poznata nigdje u svijetu: da dio opozicije negira državu, a hoće vlast u toj istoj državi!?
Nažalost, ne postoji principijelna politička koalicija koja će - bez obzira na stranačke i lične interese – bez ostatka, do kraja zalagati i boriti se, prvenstveno za interese države i naroda. Zato je neophodno da se stalno preispitujemo, da shvatamo istorijske pogreške i da pokušamo da ih ne ponavljamo.
ANALITIKA: Kada već govorimo o sadašnjoj Crnoj Gori, interesuje me Vaš stav o polemici koja se vodi oko državnih simbola. Najveća su sporenja oko skraćivanja himne, odnosno strofa koje je, navodno, napisao Sekula Drljević. Da li treba tragati za kompromisom i skratiti svečanu državnu pjesmu?
PAJOVIĆ: Ne mogu se stvari posmatrati po crno-bijelom obrascu, nijesu dobra ta a priori prihvatanja ili odbacivanja. Stvari su mnogo kompleksnije, i ne bi Crna Gora bila jedina koja baštini ideje ili djela ljudi koji u određenom periodu nijesu bili na visini istorijskih, ljudskih ili etičkih izazova. Sekula Drljević je bio jedna od takvih ličnosti, osebujnog karaktera i velikog intelekta, ali čovjek koji u jednom času nije bio dorastao istorijskoj prekretnici. Bilo je mnogo naučnika, umjetnika, i u našem okruženju i u svijetu, koji su baštinili retrogradne ideje, poput, recimo, Jovana Dučića koji se vezao za četničke ideje; Miloš Crnjanski je bio urednik profašističkog časopisa Ideje... Ko bi danas govorio negativno o djelu kao što je Roman o Londonu ili o Embahadama ili o Dučićevim pjesmama... Imate i u svijetu brojne slučajeve, poput Ezre Paunda ili Knuta Hamsuna...
ANALITIKA: Njihovo djelo se ne može negirati, ali oni nijesu bili i autori dijela svečane državne pjesme...
PAJOVIĆ: Prije svega, ima mnogo stvari koje nijesu razjašnjene ili istorijski utemeljene. Mislim da je dr Živko Andrijašević dobro objasnio u jednom svom autorskom tekstu u časopisu Matice crnogorske gdje je objasnio da izvorna pjesma „Oj svijetla rujna zora“ nastala još 1884. godine, kada je Sekula Drljević imao tek osam godina. Meni se čini da mnogima - koji danas upiru da se obrišu ti stihovi - u stvari ne smeta Drljevićevo autorstvo, nego upravo stihovi „da je vječna Crna Gora“! Onima koji su anti-Crnogorci najviše smeta upravo isticanje crnogorskog postojanja kroz istoriju.
Nijesam za lažne kompromise, nijesam za vještačko, političko fabrikovanje; ako smo saglasni da je himna predugačka - a čini mi se da zaista jeste – onda treba da se mi u Crnoj Gori dogovorimo što treba izostaviti, vodeći računa, prije svega, o kvalitetu, estetici i etici svečane pjesme. Moramo isključiti ideološke, a ustoličiti etičke ili estetske principe. Moramo stvoriti sistem na zdravim idejama: samo ono što je prava vrijednost, kvalitet, ono što se zasniva na životnim princuipima, treba da postoji.
Kada govorimo o značaju Trinaestog jula, onda govorimo o vanvremenosti, univerzalnosti ideja koje je promovisao crnogorski ustanak – govorimo o idejama slobode, jednakosti, otpora zlu. Trinesti jul je značio i stvaranje nove, evropske Crne Gore koja je bila dio svjetske, antifašističke koalicije. Bilo bi dobro da taj dio naše istorije nikada ne zaboravimo, da urežemo te pouke u naše živote.
Draško ĐURANOVIĆ
