Pandemija bolesti kuge (čuma, morija, uzma, “crna smrt”) bila je jedna od najsmrtonosnijih u istoriji čovječanstva. Primarno je bolest divljih glodara (pacova, miševa, vjeverica...), a na ljude se prenosi ugrizom inficirane buve koja živi na njima. Prenos sa čovjeka na čovjeka nastaje inhalacijom kapljica koje iskašlje bolesnik.
“Crna smrt” se najčešće povezuje sa Evropom u periodu 1346-1350. godine, ali nije počela, niti okončala tada. Vjeruje se da se vraćala u Evropu u svakoj generaciji različitim stepenima intenziteta i smrtnosti sve do 1700. godine. Današnji naučnici smatraju da je u Evropi tokom haranja “crne smrti” u ranom Srednjem vijeku umrlo blizu 25 miliona ljudi. Konačan broj umrlih, do kraja XVIII vijeka, procjenjuje se na oko 75 miliona ljudi! Njen se smrtonosni oblik povukao iz Evrope u 18. vijeku.
Kuga je nekoliko vjekova bila konstantno prisutna i u Crnoj Gori. Naleti ove bolesti, uz veliku glad i propratne zaraze, izmijenile su etničku strukturu stanovništva primorskih gradova. Pojava epidemijske kuge umnogome je bila izazivana činjenicom što se Crna Gora graničila sa Albanijom, u kojoj su se stalno nalazila endemična žarišta, naročito jer u turskoj imperiji nisu postojali sanitarni propisi sve do XIX vijeka.
Za gradove pored glavnih komunikacija, kakav je bio Bar, epidemije su bile fatalne. Pošto su higijenske prilike u srednjevjekovnim gradovima bile više nego loše, a naselja zbijena, bolest se brzo širila. Ljudi su jedini izlaz vidjeli u iseljenju u planinske predjele, odnosno mjesta gdje epidemije nijesu vladale. Naravno, ovo je zarazu samo širilo i razbuktavalo.
Najstariji pomen kuge na Crnogorskom primorju je iz 1422. godine: Najstariji pomen kuge na Crnogorskom primorju potiče iz 1422. godine i sačuvan je u Kotorskom arhivu. U Kotoru je vladala neopisiva panika, stanovništvo se razbježalo na sve strane, tako da umrlima nije imao ko da ovjeri testamente. Porodice brodovlasnika i kapetana sklanjale su se u brodove. Nalet epidemije je trajao sve do 1430. godine, ali se i kasnije javljala.
Epidemija je u Baru i Ulcinju zabilježena je juna 1497, pa oktobra 1502. Veća epidemija kuge prenijeta je na Crnogorsko primorje iz Barlete, Italija, i harala je od jula do decembra 1503. godine. Zbog velikog pomora zarazu su prozvali „morbo grande“, a leševi su često sahranjivani u zajedničkim grobnicama.
Turski dio današnjeg Crnogorskog primorja (uključujući i Bar) pogođen je kugom i avgusta 1571, zatim sredinom 1586, kao i februara 1596, kada je Dubrovačka republika zabranila brodovima da putuju za Bar. Slijedi septembar 1604, kada je epidemija zahvatila sav prostor od Carigrada do Bara, Ulcinja i Lješa, pa jun 1617, novembar 1641, septembar 1659, februar 1675, jesen 1690... Velika epidemija je vladala u Podgorici, Baru i sjevernoj Albaniji 1691. godine.
Andrija Zmajević, nadbiskup barski, u svojoj knjizi »Ljetopis crkovni..« opisao je kugu u svojoj dijecezi, 1673. godine: »Prihodeći novi beg u Skadar, vladavac Arbanije donese sobom kužnu bolijest koja pomori velik broj u rečenom gradu i njegovo(j) okolini. A u Ocinju veći dio onijeh građana smače se. U Baru oko deset ih samo umrije, kada isti bič Božji dva godišta i više postoja. Cijenimo da ga Gospodin Bog posla onijem gradovom, radi zla velika koja činjahu Pulji i svetoga Oca Pape zemlji, oni nevjernici, robeći bez pristanja iste države pokraj mora, pokle oni samo, a navlastito najgori gusari u Ocinju, pomriješe, a susjedi i premda s njima općahu, ne okužiše se«.
Tokom 1732. godine kuga je iz Hercegovine prenijeta u Crnu Goru, pa je mletački providur u Kotoru naredio stroge sanitetske mjere na crnogorsko-mletačkoj granici, a stanovništvu pograničnih sela Majine i Pobori zabranio kretanje, jer je smrtnih slučajeva bilo i u Paštrovićima. Tokom 1736. godine kuga je bjesnila u Skadru i sjevernoj Albaniji, kao i u pograničnim krajevima Crne Gore, a posebno žarište je otkriveno u Dobroj Vodi, kod Bara.
Knezovi iz Paštrovića i Grblja bili su dužni da izvještavaju kotorskog providura o zdravstvenom stanju susjeda. Tako su novembra 1741, na osnovu dojave knezova iz Svetog Stefana, kotorske vlasti uputile povjerljive osobe da ispitaju stanje u Baru i Ulcinju koji su pripadali Turskoj.
Jedan od njih bio je Domenico Paleolog, koji je septembra 1741. godine poslao alarmantni izvještaj iz Bara: »Još prije dvadeset dana otvorila se jedna kaseta sa novcem i stvarima, koju je od prvih oboljelih Ulcinjana sakrila neka stara Turkinja, namjeravajući da još sa trojicom Ulcinjana podijeli plijen. Svi četvoro su poslije kratkog vremena umrli sa vidnim znacima otoka na leševima. Prilikom sahranjivanja ovih leševa prisustvovalo je oko 100 osoba, usljed čega se infekcija proširila na četiri kuće predgrađa Bara. Tada su oboljeli prisilno odvedeni u obližnje brdske krajeve, ali dosta udaljene od grada i predgrađa. Neki su se sklonili i u stare magacine na morskoj obali, gdje sada u jednoj baraci od slame leži bolesna jedna osoba sa otocima, a 19. tekućega mjeseca bilo ih je 10, dok je u predgrađu Bara jedna osoba umrla isto sa otocima. Do sada ima deset mrtvih, ali veliki je broj sumnjivih kuća u predgrađu i u samom gradu, i to čak do prvih kuća Šušanja. Sve su sumnjive osobe izdvojene, a naročito tri žene iz Šušanja, koje su se miješale sa zaraženima. Te tri žene upućene su u jednu šumu na brdu«.
Širenje kugeu Crnoj Gori: Ustanovljena je, dakle, kuga koja je 1741. iz Ulcinja prenijeta u Bar, a odande sjeverno u Skadar, a zapadno u Šušanj i Spič. U arhivima ima traga da je baš te godine, preko žene koja je bježala iz okuženog Spiča, bolest stigla u Paštroviće. Iz Skadra se širila dalje u Crnu Goru do Nikšića. Izvještaji mletačkih izaslanika govore da je samo u tri sela Nikšićke župe decembra 1741. godine „umrlo 60 duša, a da bolest vlada u Drobnjacima gdje su umrle 194 osobe“, zatim Pivi, Foči, Čajniču, Ulogi i Stolcu. Januara 1742. stalo je žarište u Nikšiću, a februara iste godine i u Skadru, Baru i Ulcinju, da bi se maja iste godine ponovo kuga pojavila u selima kod Skadra gdje je umrlo 300 ljudi, i u zapadnoj Hercegovini („velika mora u Livno“).
„Morbo grande“ kosila je Barane i Ulcinjane i juna 1751. godine, stižući karavanima i trgovačkim espapom. Velika epidemija kuge vladala je u Crnoj Gori i 1770-1771. godine. Prvo se krajem maja 1770. javila u Skadru, da bi se proširila na Bar i Podgoricu, uskoro obuhvativši dobar dio Crne Gore, sve do Spuža i Nikšića. Velika smrtnost je zabilježena u Podgorici, na Cetinju i Riječkoj nahiji, a žrtava je bilo i u Crmnici i Lješanskoj nahiji. Samo u novembru 1770. umrlo je u Podgorici 200 ljudi.
U Baru i Ulcinju epidemije je bilo i 1798, kao i 1812, 1832, da bi posljednji jaki nalet kuge obuhvatio skadarski kraj i Zetsko primorje 1835. godine. Kako bi se napokon stalo na kraj epidemijama, u Baru je maja 1838. osnovan lazaret, drugi u turskoj imperiji, odmah nakon carigradskog, a prije solunskog. Februara 1853. uveden je sanitarni nadzor i u Ulcinju.
U svrhu umoljavanja nebesa za zaštitu od kuge, širom jadranskog pomorja podizani su sakralni objekti posvećeni Svetom Roku. Crkvice su se gradile na ulazu u mjesto kako bi zaustavile bolest, i povezuju se s predanjem o ovom svecu koji je pred gradom zaustavio ženu u bijelom, smrt s kosom, crnog psa ili neku drugu personifikaciju bolesti. Sakralni objekat posvećen Svetom Roku bio je podignut zajedničkim snagama katolika i pravoslavaca na ulazu u Spič, ispod Nehaja – i danas se obnovljeni ostaci mogu vidjeti kraj puta koji od Sutomora vodi za Podgoricu kroz tunel Sozinu.
U Gornjem Šušanju, pored Bara, u zaseoku Vitići, postoji kameni grobni biljeg, tik uz naselje. Tu su sahranjeni članovi porodice koji su pomrli od kuge, krajem 18. vijeka. Po pričama starijih članova te familije, u strahu od bolesti svi iz naselja su izbjegli (jedan dio čak u Hrvatsku), a pomrle od kuge, sahranili su lokalni Cigani.
Željko MILOVIĆ
