Piše: Željko JOVANOVIĆ
Od toga treba oduzeti debljinu zidova crkve, 0,8 m, i može se zaključiti da je u tom nevelikom prostoru grob Stefana Malog bio u takozvanoj kripti, skrivanici, tamnici, kako su nazivali neveliku jamu u koju se ulazi kroz otvor u podu oltarskog dijela crkve, i koja se pruža u pravcu sredine crkve.
Prema jednom dokumentu od 15. 6.1891. godine: “Kosturnica koja se nalazila pod oltar, ona je zatrpana i zatvorena“ (Predrag Vukić, navedeno djelo, 167). Prilikom sanacionih radova poslije zemljotresa 1979. godine „kripta je oslobođena od nasutog materijala“ (Tatjana Pejovi-, „manastiri na tlu Crne Gore“, 1995, 96).
Mnogi vjeruju da su kosti Stefana Malog nestale prilikom rekonstrukcije crkve, 1861. godine, ili da su tom prilikom popločane, i da je glavni motiv rekonstrukcije bio da se kosti unište ili da im se zatre trag. Istina je da knjazu Nikoli nijesu bile nepoznate takve radnje.Javnosti je poznato što se desilo sa kostima Ivana Crnojevića na Ćipuru, ali je gotovo nepoznato što se dešavalo sa kostima jednog (ili možda više) Balšića, čiji grob se nalazio u Ulcinju, u Starom gradu. Francuz A. Degrand (Degran) je 1901. godine objavio knjigu “Souvenirs de la Haute – Albanie“, u kojoj je napisao da je prisustvovao istraživanju koje je u Starom gradu vršila “knjaževska vlada”. Otkrivena su dva groba, na jednom je bio početak natpisa i grb a na drugom je bio isklesan dvoglavi orao iznad kojeg je bio natpis i datum 1563. Degran ne navodi tekst sa tog groba ali se iz drugog izvora zna da je pisalo: “Hic jacet Zorzi Balschi et sui eredes“ (Ovđe počiva Đurađ Balšić i njegovo potomstvo).
Dakle, jedan Balšić 1563. godine u Ulcinju podiže grob sebi i potomstvu. Degran je u knjizi napisao i ovo: “Dvije Crnogorke su sakupile te jadne ostatke i bačile sa zidina u more“. Kasnije je, 1917. godine, nestala i nadgrobna ploča. S kojim stručnjacima je vršila iskopavanja “knjaževska vlada”, i što su tražili nije poznato, ali je poznat rezultat, u more su bačene kosti jednog (ili više) Balšića.
Što se tiče kostiju Stefana Malog, smatram da njihovo uništenje nije čekalo knjaza Nikolu. Prošlo je 88. godina od smrti Stefana Malog do rekonstrukcije crkve 1861. godine. U istom periodu promijenila su se četiri Petrovića na vlasti a svakom od njih Stefan Mali je bio kost u grlu. Posebno je bio “drag“ Petru II Petroviću. Produženjem crkve, gotovo izvjesno, kosti nijesu mogle biti popločane, zato što je grob bio u središtu crkve, kao i zbog toga što su odavno već bile uništene. Zato, poruka kaluđerima “uzalud vam trud svirači”, nijeste pronašli grob Stefana Malog, niti ste mu pronašli, podmetnuli, uništili kosti, odavno je uništeno i jedno i drugo. Bio je to samo neuspio pokušaj skrnavljenja groba cara cara Stefana Malog.
Izgradnju manastira, kao i manastirske crkve, stariji pisci pripisuju Jeleni, ženi kralja Uroša Nemanjića, a savremeni istoričari Jeleni Balšić.
Dr Pavle Mijović tvrdi: “Manastir sv. Nikole u Donjim Brčelima, obnovljen je u XV vijeku, na temeljima starog manastira” (dr Pavle Mijović, “Tipologija crkvenih spomenika Crne Gore”; 1996, 160). Rovinski takođe opisuje ovu crkvu: “To je mala crkvica sličnija kućnoj” (P.A.Rovinski, “Crna Gora”), a u monografiji “Pravoslavni manastiri u Crnoj Gori”(Tatjana Pejović, dr Aleksandar Čilikov), na strani 135 piše: “ Stari izvori Jeleninu crkvu pominju kao malu građevinu “proste izrade“.
U nepoznato vrijeme crkva je porušena i na istom mjestu podignuta nova, većih dimenzija. Ispod poda novog hrama izgrađena je zasvedena prostorija – kripta koja je, za vrijeme Šćepana Malog, služila kao tamnica“. Na isti način je opisuje i dr Čedomir Drašković.
Međutim, crkvu je izgradila ista osoba koja je izgradila i dvor Balšića. Najprije je izgrađen dvor (kuća), a onda, kako je to bilo uobičajeno i crkvica, za “kućne“, tj. dvorske potrebe, baš onako kako je opisuje Rovinski: “Mala crkvica, sličnija kućnoj”. Ali, dvor (kao ni crkvu) nije izgradila Jelena Balšić, niti njen sin Balša III. Dvor je izgradio Đurađ II Stracimirović Balšić, muž Jelenin i otac Balšin. To se vidi iz povelje koju je Đurađ II izdao 1388. godine: “Dano u našem ljetnom dvorcu u Brčeli“.Na crkvi se nalaze detalji, u vidu arkadica, na osnovu kojih dr Drašković i dr Čilikov zaključuju: “Ovaj ukrasni element, tipičan za spomenike romanike, najvjerovatnije potiče sa hrama Jelene Balšić i na sadašnjoj crkvi je sekundarno upotrijebljen”. Dakle, Jelena Lazarević, kćerka srpskog kneza Lazara, ortodoksna pravoslavka, ortodoksna Srpkinja rođena u Kruševcu, centru tzv. Moravske škole u arhitekturi, zida crkvu u romanskom, romaničkom stilu. To ne može biti tačno, i prilog je tvrdnji da Jelena nema veze sa izgradnjom crkve (makar one prvobitne) sv. Nikola, a naročito ne sa izradnjom dvorca. Nije isključeno da dvor (i crkvicu) nije izgradio ni Đurađ, nego njegov otac Stracimir, ili još prije njegov đed, poznat kao Balša – rodonačelnik dinastije Balšić, a on je franko-napolitanskog porijekla.
Tvrdnja, da je ispod oltara crkve bila tamnica, gnusna je izmišljotina, davno smišljena i izrečena s ciljem da se okalja ličnost Stefana Malog. Jer, kakva je to ličnost koja pravi tamnicu ispod najsvetijeg dijela crkve - oltara. Stefan je bio izuzetno pobožna ličnost. Svako njegovo pismo je počinjalo sa “Slava bogu i svetome Jerusalimu“. Na otisku njegovog pečata piše (ćirilicom) “ B.M. Stefan Mali”, to jest, “Božjom milošću Stefan Mali“. Znači, zvao se Stefan, a ne Šćepan. Na pečatu je i dvoglavi orao, grb Stefana Malog. Grudi orla su uzdužnom i vodoravnom linijom podijeljene na četiri polja. U gornjem lijevom (posmatračevom) polju ispisano je (ćirilicom) slovo S, a u gornjem desnom (ćirilicom) slovo B. Ista slova su i u dva donja reda. Ćirilična slоva S i B, su inicijali, S je Stefan, a B je prvo slovo njegovog prezimena. Neka bude da nije poznato koje bi to prezime moglo biti, ali ono što je sigurno tačno je da nije Baljević, zato što je tom Baljeviću ime Jovan, te bi na pečatu bila ispisana slova J i B. To je još jedan dokaz da Jovan Baljević nije Stefan Mali, iako to uporno podmeću. Kada je 1768. godine sukob između seljaka i manastirskih vlasti oko zemlje i svojine nad njom poprimao sve veće razmjere, Stefan je 4. 5. 1768. izdao ukaz kojim se štite crkvena dobra. Mletački pukovnik Bubić u pismu Generalnom providuru Ranijeru piše:
“Često mi je stavljao do znanja da govori nekoliko jezika i u to me je uvjerio, kao što me je uvjerio da je veliki bogomoljac koji čezne za božanskim carstvom.“ Mletački zvaničnik Sebastijan Morozini za Stefana je govorio: “Jedni su tvrdili da je duhovno lice”, a mletački pukovnik Trifun Štukanović: “Da je Šćepan Mali neko duhovno lice”. Ruski istoričar V.V. Makušev (1837-1883) je zapisao, svaka “njegova riječ pisana i usmena pokazuje da je kaluđer“. Makušev je, kako tvrdi R.V. Petrović, “u Državnom arhivu u Veneciji pronašao obimnu građu na osnovu koje je napisao do danas neprevaziđenu monografiju o Šćepanu Malom”. Ta monografija do današnjeg dana nije prevedena i objavljena kod nas. Petar II Petrović je istim povodom otišao u Veneciju 1847. godine, “slučajem”, i ostao je tamo “tri čitave nedelje”. Tamo su mu se pri ruci našli njegov prijatelj Nikola Tomazeo, Solari “čuvar od arhive“, i “pet šest valjatijeh pisarčićah tri čitave nedjelje po svima uglovima od arhiva kopaše, i što god se moglo nać o čudnovatom Šćepanu i o drugijem stvarima odnoseći se Jugoslovenstva sve ispisaše“. Rezultat istraživanja Makuševa, pretočen u knjigu 1869. godine, nije nam poznat, ali znamo rezultat istraživanja Petra II, 1851. godine je pretočen u knjigu “Lažni car Šćepan Mali“. Srećom što u Cetinje pronađe onaj “listić od igumana Mrkojevića, kojeg ovdje fac-simile postavljam”. Inače… taj “listić” igumana Teodosija koji je objavljen u predgovoru djela “Lažni car Šćepan Mali” nije ništa drugo do apoteoza Stefanu Malom.
Istorijska je činjenica da je iguman Teodosije Mrkojević od početka bio glavni zagovornik, propagator, i prijatelj Stefana Malog, dok u navedenom djelu on (centralna ličnost djela) od početka ne vjeruje Stefanu, sve čini da ga narod ne prihvati, Stefanov je protivnik. Je li to otkrio u Veneciji, ili je to pjesnička sloboda Petra II poput izmišljene istrage poturica u Gorskom vijencu, ili su u pitanju određene sklonosti Petra II?Taj Teodosijev zapis (listić) glasi ovako: “1767. god javi se Stepan Mali, kojega postaviše Crnogorci carem, i carstvova u Cernu Goru 7 let na sramotu turackomu caru i svoj Evropi i Aziji. I sego godu posla turacki car dva nasilna vezira, urmelinskago i bosanskago, na Cernu Goru so bezčislenim vojinstvom i vijevaše na Cernu Goru i sramotno pođoše od nje s velikijem stidom. I venecinski duks posla 27 tisjašt vojinstva po moru na Cernu Goru skupa s dogovorom cara turskago. I oni se sramotno vratiše i stidno. Ovo je svoj Evropi i cijelom svijetu izvjestno. Ovi isti, koji ovo piše, svojijema je očima gleda i na arbat muku podnosio. Pisa Teodosija Merkovič svojeručno i pravo, tako bi zdravo i veseo. Amin”.
Pa, ipak, “o Šćepanu Malom vladika Rade nije mogao nametnuti svoj sud, čak ni svojim spevom”. Nije Stefan Mali bio samozvanac, nego su ga Crnogorci proglasili za cara. Nije on po sopstvenom nahođenju došao u Crnu Goru, nego su ga Teodosije i grupa glavara crnogorskih zvali da dođe. Dokazaće se to jednog dana, kao što će se dokazati i, zbog čega pozvaše baš Stefana Malog.
Po legendi, dođe jednog dana u tradicionalnu, patrijarhalnu, junačku, čojsku Crnu Goru nepismeni, mutavi travar, strašljivi skitnica sklon igri i zabavi, alkoholu i hrani, i u nekoj zabiti udari šakom o sto i izgovori da je baš on vaskrsli ruski car Petar III, i postade vladar Crne Gore. Gotovo 250 godina od tada ne uspijevamo (ne želimo) se otresti ovakve budalaštine, kojom se, prije svega, vrijeđaju naši preci, a koja je smišljena i održavana od strane jedne familije, i samo u njenom interesu.
Nije bilo nikakve potrebe da Stefan pravi tamnicu ispod oltara crkve jer “odmah do crkve sjeverno ozidana je jedna kuća, u kojoj su bile četiri podzemne sobe; tri sobice više zemlje, a iznad ovih u najgornjem boju opet tri. Na zapadnu stranu od ove ozidana je bila sjenica a pred njom peć”. Ovo je zapisao pop i učitelj Nikola Jovanović, kao i: “U ovom manastiru stanovali su po dva, i ponekad i tri kaluđera”. Prostora je dakle bilo i više nego što je trebalo, a Jovanović pominje tamnicu kod Carinskog potoka, koji je ispod Donjih Brčela.
Smrt Stefana Malog bila je nasilna, i gotovo do u detalje opisana. Ubio ga je, tako kažu, Grk po nalogu skadarskog paše. Ubica i njegova kćerka, ili sestra, i grupa njihovih sunarodnika kao zarobljenici su se našli u Ulcinju. “Odatle je sa svojom sestrom i još nekolicinom Grka utekao u Crmnicu. Šćepan ga je uzeo u svoju službu kao tjelohranitelja… On je uhvatio vezu sa skadarskim pašom, koji mu je obećao povratak u otadžbinu pod uslovom da likvidira Šćepana.“ Osim Nikole, kako se Grk zvao (neki kažu da se zvao Stanko, a neki Todor), Stefan uzme još dvojicu Grka u službu, da mu čuvaju konje. “Stiepan, koi je do tada običavao držati za svoju kućnu stražu šest Spičana ili Crnogoraca, te ih je svako tri dana mienjao. Možda jer se nije uzdao uviek iste kod seba imati, sada odpusti ovih šest a uze si tri od tih bjeginaca, dva da mu čuvaju konje, a jedan, imenom Nikola mladi, da mu bude za tielesne potriebe”.
Grk iskoristi vrijeme kad su kaluđeri bili u polju (proizilazi da su mu oni bili tjelohranitelji) da beru kukuruz, uđe u sobu, nožem zakolje Stefana, i sa kćerkom (ili sestrom) i svim ostalim Grcima pobjegne u Skadar. Prethodno je Stefanu donio darove, vino i razno voće, čime ga je (u Crmnici) potkupio. Priča u potpunosti podsjeća na trećerazredne šund serije.
“Serija“ o Stefanu Malom se prikazuje od kraja XVIII vijeka do današnjeg dana. Prvi je priču o Stefanovoj smrti lansirao vladika Sava Petrović, u pismu Generalnom providuru Dalmacije Jakovu de Rivi. Tačnije, njegovo pismo je priloženo uz depešu predstojnika Stjepena Vrakjena upućenu de Rivi, 30. 11. 1773. godine. Da li je Stefan Mali bio nesmotren, naivan, neoprezan, što bi se moglo zaključiti iz ovako ispričane priče?
Iz arhivskih podataka proizilazi nešto sasvim drugo. Mlečani, kao i Turci, željeli su da likvidiraju Stefana, što je on i znao. Mlečani (Inkvizitorski sud) su 26. 9. 1767. godine donijeli odluku da se Stefan Mali otruje. Za ubicu su odabrali Đorđa Kadića iz Makarske, koji je na kraju “došao do zaključka da bi njegovi ljudi sami u Crnoj Gori teško uspjeli da ubiju Šćepana Maloga”. Generalni providur Renijer stalno je pokušavao da odluku Inkvizitora sprovede u djelo. “Prvo je pokušao preko jednog ranara koji je ranije liječio Šćepana Maloga, potom je uputio jednog pravoslavnog sveštenika iz grčke (Levantino) i na kraju je našao neku ženu.“ Međutim, niko od njih nije uspio da se približi Stefanu.
“On je pokazivao toliko opreznosti da ni od koga nije primao jelo i piće osim od Vuka Markova i Marka Tanovića; ponekad je sam kuvao. Osim toga, jaka straža danju i noću čuvala je kuću u kojoj je stanovao. Po ovolikoj opreznosti Šćepana Malog moglo bi se zaključiti da je on naslutio da mu Mlečani rade o glavi. Inače, Šćepan je malo bio povjerljiv prema kome bilo. Straža i pratnja bila je uvijek uz njega. To nije bila trenutna nego trajna opreznost. Pod tim uslovima, mletačkim vlastima teško je bilo naći mogućnosti da Šćepana likvidiraju.”
Stefan je uvijek bio na oprezu. “Na jednom brdu iznad Maina, gde mu je bio “dvor”, uvek je bilo nekoliko stražara. Nihov zadatak je bio da pucnjavom iz pušaka okupe Crnogorce u slučaju potrebe.” Mletački špijun Krsto Radonić (zlatar) iz Dubrovnika, nastanjen u Kotoru, saopštio je Malom vijeću: “Ispred kuće u kojoj stanuje taj čudak uvek stoje četiri vojnika sa isukanim sabljama, a pored vrata od sobe jedan stražar. Oko kuće ima sto naoružanih ljudi.” Mlečani su 1768. godine napali Maine i 28. oktobra porušili kuću Vuka Markova u kojoj je Stefan Mali stanovao 10 mjeseci. Jedan Mlečanin je sačinio zabilješku u kojoj je opisao kuću Vuka Markova i njeno okruženje. “Tu kuću mi je ovih dana opisala osoba koja se tamo zatekla prilikom njenog rušenja.” Iz tog opisa se vidi s kolikom pažnjom je Stefan birao mjesto đe će stanoviti. Kuća je bila u podnožju usamljenog brijega; ”do nje su se s prednje strane mogla popeti samo dva čoveka odjednom. Imala je prvi i drugi sprat, sa prilično tvrdim zidovima na kojima su postojale puškarnice”. Dalje se kaže da je kuća imala dvije podzemne prostorije sa zidovima “skoro sasvim otpornim na bombe izuzev onih najvećih”; u njima se moglo smjestiti po 50 ljudi i municija. “Jedno stenovito brdo - živi greben – nalazilo se preko puta kuće s desne strane na udaljenosti od oko 400 stopa.” Lijevo od kuće Vuka Markova, na udaljenosti od 400 stopa “postojali su zemljani nasipi visoki 20 stopa … ako bi se na vrhu ovih nasipa podigao zaklon, a on se lako može sagraditi, odlično bi štitio napadnute i odatle bi se moglo naneti veliko zlo onima koji bi pokušali da pregaze potok iako je voda prilično plitka”. Put do kuće je zakrčen velikim kamenjem, i tim putem ne mogu proći natovarene životinje, niti se može prebaciti artiljerija, čak ni mali topovi, koji ne bi ni mogli da razore debele zidove kuće. Ako bi u kući postojalo makar i najmanje artiljerijsko oružje, navodi dalje nepoznati Mlečanin, protivnik bi neminovno bio uništen.Pri kraju ovog rukopisa autor još kaže: “ Takva je bila topografija kraja i konstrukcija kuće. Ja je doduše, nisam video, ali su mi je opisali inženjer i oficir koji su je porušili. Zaključite sada sami, mudri moj i obrazovani čitaoče, da li se neznanac dobro ili rđavo pobrinuo za svoju sigurnost…”
Nisu samo Mlečani nastojali da likvidiraju Stefana Malog, nego i Turci: “Ali, ni oni nisu ostvarili svoju nameru jer su Crnogorci blagovremeno uhvatili najmljenog ubicu i strpali ga u cetinjski zatvor. Ovaj slučaj je naterao Šćepana Malog da se još bolje obezbedi. Ne samo da je često menjao svoje telohrenitelje nego je povremeno priređivao lažne uzbune kako bi proverio budnost onih koji su ga čuvali.”
Kada je krajem ljeta 1770. godine organizovao izgradnju puta ispod Donjih Brčela, neoprezno se primakao stijeni u kojoj je bila postavljena mina, došlo je do eksplozije i njegovog povređivanja. Pojedini autori su tvrdili da je tom prilikom oslijepio, a pojedini da je zadobio 62 rane, da je ostao slijep na jedno oko, sakat u jednu ruku i obadvije noge. Zapisano je i da je dok su ga nosili do kuće u kojoj je stanovao u Donjim Brčelima, “pevao na sav glas“.
Nema toga majčinog sina koji bi “pevao” s takvim povredama, naročito ne Stefan Mali, za koga je “utvrđeno“ da je bio kukavica. On sam, u pismu koje je uputio vlastima u Dubrovniku, piše: “Evo smo se bili malo ranili i slava bogu, radujte se, sad smo lakši“ - čime se na nesumnjiv način dokazuje da posljedice ranjavanja nijesu bile tako strašne. Neistiniito opisivanje posljedica povređivanja kao naročito teških, u funkciji je kasnijeg neistinitog, bajkovitog opisa Stefanove likvidacije. Jer, onome ko je u Crnu Goru došao sa zavežljajem preko ramena, ko je uspio da prevari sve oko sebe predstavljajući sa za vaskrslog ruskog cara a zatim preuzeo i vlast, njemu je morao biti zacrtan neslavan kraj. Posljedice ranjavanja su opisane kao izuzetno teške jer je Stefana trebalo predstaviti kao živog mrtvaca, laku metu, čija izoštrena čula, intuicija i pronicljivost, urođena opreznost, više nijesu funkcionisali. Nije Stefana ubio neprijatelj, nego “prijatelj”, a Mlečani su mu, prije svih, mogli obezbijediti najveći broj takvih “prijatelja”, njih u Crnoj Gori nikad nije falilo. Zato, na osnovu svega navedenog, “zaključite sada sami, mudri moj i obrazovani čitaoče”.
