Piše: Slobodan JOVANOVIĆ
Ujedinjenje
To priznanje je koštalo državnu kasu jedan i po milion francuskih franaka. Sudeći po stavovima Srpske crkve, koje je ona vrlo plastično iznijela kroz riječi tadašnjeg mitropolita Srbije Dimitrija Pavlovića, obrazloženje „ujedinjenja“ „svih pravoslavnih crkvenih oblasti“ u Kraljevstvu SHS je bilo da granice države i crkve moraju da se poklapaju. Stvaranjem KSHS, stav je Srpske crkve, da mora postojati jedinstvena pravoslavna crkva za čitavu njenu teritoriju. U „Glasniku“, Službenom listu Srpske pravoslavne patrijaršije br. 1., g. I, od 14. oktobra 1920. godine, povodom proglašenja tadašnjeg mitropolita Srbije Dimitrija Pavlovića patrijarhom Srpske patrijaršije, na strani 102. piše: „Slično tome postupalo se i kod osnivanja nacionalnih autokefalnih oblasti u svima pravoslavnim državama. Tako su uzdignute katedre na stupanj autokefalne arhiepiskopije u prestonim gradovima Atini za Crkvu u Kraljevini Grčkoj, u Beogradu za Crkvu u Kraljevini Srbiji, na Cetinju za Crkvu u Crnoj Gori, u Bukureštu za Rumuniju, u Sofiji za Bugarsku, a u Rusiji dignut je arhijerejski presto druge prestonice u Moskvi na stupanj patrijaršije“. Takođe, u zapisniku zakonodavnog odbora Sv. arhijerejskog sabora Srpske patrijaršije, održane u Beogradu 16. septembra 1920, pod predsjedavanjem Dimitrija, arhiepiskopa beogradskog i mitropolita Srbije, na kojoj se raspravljalo o prisajedinjenju Crnogorske pravoslavne crkve Srpskoj crkvi, piše: „Po odredbama svetih kanona osnivanja najviših crkvenih oblasti u jednoj državi i odnosno u njenoj najvećoj oblasti biva tako, da se katedra prestonice odnosno metropole najveće oblasti podiže na najveći jerarhijski stupanj. Tako pravilo 17. Halkidonskog sabora određuje da razređenje crkvenih oblasti sledi razređenju državnom i građevinskom (građanskom, prim. S.J.)“.
Ono što je tada bilo jasno Srpskoj crkvi, danas se pokušava svim silama osporiti u nezavisnoj Crnoj Gori!
Novčana nadoknada od milion i po francuskih franaka nije posljedica nasilnog „prisajedinjenja“ CPC ujedinjenoj Srpskoj crkvi. Vaseljenska patrijaršija nije imala nadležnost nad CPC, koja je u svemu bila nezavisna. Problem je bio, kako se to djelimično navodi u beogradskom Vremenu, jurisdikcija Vaseljenske patrijaršije nad dobrim dijelom crkava koje je Srpska crkva „ujedinjavala“.
Da ne bismo bili optuženi da se bavimo poluinformacijama, navešću uvod knjige koja se nalazi u arhivu Jugoslavije, pod nazivom „Inventar sumarno analitički AJ69, MINISTARSTVO VERA KRALJEVINE SRBA, HRVATA I SLOVENACA 1919 - 1929 (1918-1933)“, u kojem Vasilije Kostić, između ostalog, piše:
Politicke igre
„Jedinstvena srpska pravoslavna crkva u Kraljevini SHS stvorena je maja 1919. ujedinjenjem pravoslavnih crkava na teritoriji nove državne zajednice. Ujedinjenje pokrajinskih pravoslavnih crkava i vaspostavljanje Srpske patrijaršije, 1919, omogućeno je neposredno posle Prvog svetskog rata. Do tada, ove pokrajinske crkve imale su različit položaj: Beogradska i Karlovačka arhiepiskopija i Crnogorsko primorska mitropolija bile su samostalne (autokefalne). Isti status imale su i dve eparhije, Dalmatinsko istrijska i Bokokotorsko dubrovačka, koje su do tada podpadale (tako piše u originalu, prim. SJ) pod upravu Bukovinsko dalmatinske mitropolije. Srpska pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini imala je status samoupravne (autonomne) crkve pod upravom Vaseljenske patrijaršije u Carigradu. I pravoslavna crkva u Staroj Srbiji i Makedoniji, do 1912, zavisila je od carigradskog patrijarha“.
Dakle, da rezimiramo: problem je bio što je pravoslavna crkva u Bosni i Hercegovini, sa statusom autonomne, kao i crkve u Staroj Srbiji (Kosovo) i Makedoniji, bile pod jurisdikcijom vaseljenskog patrijarha! Kad je u pitanju status crkve u Bosni i Hercegovini, to je slabo poznato javnosti, ali se vrlo dobro vidi da je to bilo faktičko stanje u arhivima „Inventara sumarno analitičkog AJ69, MINISTARSTVA VERA KRALJEVINE SRBA, HRVATA I SLOVENACA 1919 - 1929 (1918-1933)“. Bukovinsko-dalmatinska mitropolija je bila jedna od tri samostalne oblasti Pravoslavne crkve unutar Austrougarske, zajedno sa Erdeljskom i Karlovačkom mitropolijom. Carskim ukazom od 23. januara 1873. godine mitropolija je postala autokefalna crkva, a pridružene su joj Dalmatinska i Bokokotorska eparhija. Nakon sloma Austrougarske u Prvom svjetskom ratu Dalmatinska i Bokokotorska eparhija su ušle u obnovljenu Srpsku crkvu.
Osim što je kupila novcem tomos, Srpska crkva je koristila kontroverze oko izbora novog patrijarha Melentija Metaksakisa, čiju su valjanost izbora dovodili u sumnju protivnici Venizelosa (Elefterios Venizelos, premijer Grčke od 1910 - 1920. i 1928 – 1932, prim. S.J), što će reći „i grčka vlada i crkva“. Sveti sinod Grčke crkve je saznao da je Melentije Metaksakis u Americi „u odeždi uzeo učešća na anglikanskom bogosluženju, klečao sa anglikancima na molitvi, celivao njihov presto, propovedao i kasnije blagoslovio prisutne!“. Formirana je u novembru 1921. komisija sa zadatkom da ispita Melentijev slučaj. Međutim, dok je istraga još bila u toku, Melentije je iznenada i neočekivano izabran za carigradskog patrijarha. Sinodska komisija je ipak nastavila svoj rad i na osnovu njenih nalaza Sveti sinod Grčke crkve je 9. decembra 1921. svrgao Melentija Metaksakisa zbog čitavog niza prekršaja Kanonskog prava, kao i zbog prouzrokovanja šizme. Uprkos ovakvoj odluci Melentije je ustoličen za carigradskog patrijarha 24. januara 1922. godine, u čemu je podržan od SPC, a zatim je, pod velikim političkim pritiskom, presuda o njegovom svrgavanju povučena 24. septembra iste godine. Nesumnjivo je da je podrška Melentiju imala uticaja na status Srpske crkve i Beogradske patrijaršije.
Odluka
Predsjednik Središnjeg arhijerejskog sabora, mitropolit Crkve u Srbiji Dimitrije, zakazao je za 27. avgust 1920. godine konferenciju episkopa na kojoj je donijeta odluka da se Konferencija proglasi Svetim arhijerejskim saborom i Autokefalna ujedinjena pravoslavna crkva podigne na stupanj Patrijaršije. Istog dana ministar vjera Pavle Marinković pročitao je ukaz kralja Petra I kojim je potvrđena odluka Svetog arhijerejskog sabora o uspostavljanju Patrijaršije i određena titula – srpski patrijarh Pravoslavne crkve u Kraljevini SHS. Navedenim odlukama, donijetim uz pomoć dvora i potpunu saglasnost i podršku srpske političke elite, prestala je da postoji pravoslavna crkva u Crnoj Gori. Sadržaj ovog teksta pokazuje da je pitanje kanonskog prava često podvrgnuto manipulacijama i interesima političko – crkvene oligarhije. Nakon obnove državnosti i nezavisnosti Crne Gore 2006. godine njoj se pokušava oduzeti pravo da uređuje crkvene stvari na način kako je to činjeno kroz istoriju, uključujući i crkveno pitanje u Srbiji, KSHS i Kraljevini Jugoslaviji. Iako je regent Aleksandar Karađorđević 6. januara 1919. godine izdao Proklamaciju kojom je garantovana ravnopravnost svih vjera u Kraljevini i potvrđeno eliminisanje povlašćenog položaja i državnog statusa pravoslavne crkve u Srbiji i Crnoj Gori dogovoreno Krfskom deklaracijom, srpski dvor i političke elite imale su presudan uticaj na formiranje ujedinjene Srpske crkve 1920. godine. Bez pomoći srpskog dvora i srpske politicke elite to bi bilo teško ostvarljivo. Nažalost, crnogorske političke i društvene elite žmure na činjenicu da su isključivo političkom voljom uspostavljene eparhije SPC u Crnoj Gori i da crkveno pitanje u Crnoj Gori može biti riješeno samo političkom voljom i biti vraćeno u pređašnje stanje, prije gubitka nezavisnosti 1918. godine. Više je nego jasno da SPC ne želi da poštuje kanone na koje se i sama pozivala, koristeći svoj monopol u velikonacionalnom projektu negiranja crnogorske države i nacije.
(Pobjeda)
