Jednu od kompleksnijih naučnoistraživačkih stranputica predstavlja Gradina u Martinićima. Gradini će na ovom mjestu biti posvećeno nešto više pažnje, jer sam se kao slobodni istraživač bavio njenim proučavanjem i identifikacijom grada na tom značajnom lokalitetu. Rezultati istraživanja do kojih sam jednoznačno dospio analizom ostataka cjelokupnog gradskog areala, prije svega ostataka katedralne crkve, te njihova sprega sa postojećim pisanim izvorima, nedvosmisleno ukazuju da je posrijedi hram dioklitijske episkopije/arhiepiskopije, a time i istoimeni grad Dioklija.
Istraživanja
Naravno, misli se na ranosrednjevjekovni grad koji je nastavljač crkvenih institucija, kao i ostataka života istoimenog antičkog municipijuma. Međutim, sada već na drugom, za opstanak bezbjednijem mjestu jer, kako to pokazuje arheološka slika ukupnog ambijenta, u okolnostima Velikih seoba nakon pada limes romanorum-a i iščeznuća pax romana-e, dolazi do promjene cjelokupne istorijske topografije, upravo onako kako nas o tome obavještava naš predak, Barski prezbiter. U vremenu između 1972. i 1989. godine na ovom lokalitetu je prof. Vojislav Korać realizovao frontalna arheološka iskopavanja. U vremenskom rasponu od skoro tri decenije objavio je tri teksta o Gradini u Martinićima, iz kojih se pored fotopriloga, crteža, te deskripcije cjelokupnog lokaliteta, mogu pratiti ne samo rezultati istraživanja, već i ono što je posebno zanimljivo - proces sazrijevanja rezultata istraživanja, njegova dinamika i pravci.
Lontodokla
U prvom tekstu, koji je na francuskom jeziku publikovan u formi izvještaja (Balkanoslavica, 7, ed. Arheologia Jugoslavica, Prilep, 1978, str. 39-47), autor iznosi dvije za nas važne rečenice, u kojima daje samo preliminarnu identifikaciju grada na Gradini i crkve u njemu. U slobodnom prijevodu jedna bi glasila ovako: Nije teško da se donese zaključak da se radi o našoj Lontodokli. A druga, u kojoj karakteriše crkvu:...sama bazilika nam pruža dokaze da je zdanje u X i XI stoljeću bila veliki crkveni centar.
Drugi tekst
U svom opširnijem drugom tekstu koji je publikovan u Zborniku radova Vizantološkog instituta (XXXVI, 1997, Beograd), pored okvirne deskripcije ostataka arhitektonskih objekata i ukazivanja na moguće analogije, autor i dalje stoji na stanovištu da se radi o gradu Lontodokli koji među tri naseljena grada u sklaviniji Diokliji pominje Konstantin Porfirogenit u svom djelu „De administrando imperio“. Ovu identifikaciju Korać koristi za utvrđivanje vremena nastanka grada u Martinićima, pa kaže: „Vreme nastanka je neposredno povezano sa identifikacijom grada, njegovog imena“. Ništa manje zanimljive su i sljedeće konstatacije vezane ne samo za nastanak već i za njegovo trajanje: „Značenje i vrednost otkrića u Martinićima je u tome što je grad zasnovan u srednjem veku, približno u vremenu takozvane makedonske obnove, na zemljištu na kome nije bilo nikakvih građevina, i što u toku njegovog trajanja približno do kraja XII veka nisu na prvobitnim građevinama podizane nove. To je grad na kojem ne postoje dva arheološka sloja“.
Kontroverze
Iz navedenih rečenica, čiji sadržaj je ključan za identifikaciju grada, vrijeme njegovog nastanka i trajanja, možemo zaključiti da autor misli na „makedonsku renesansu“ druge polovine IX i X stoljeća, te da je grad, kako kaže, „u nizu naseljenih srpskih gradova“ na osnovu čega bi ga, vjerovatno zbog vremena nastanka, trebali podrazumijevati kao tekovinu slovenske provenijencije. Ako tome dodamo i autorov iskaz da je na arealu grada prepoznatljiv samo jedan kulturni sloj nastao u vrijeme „makedonske obnove“, onda se njegovi stavovi sasvim uklapaju u Boškovićevo viđenje kulturne stratigrafije, ali ujedno i protivurječe Kovačevićevom viđenju stvari. Time se otvaraju mnoga kontroverzna pitanja, koja ćemo na ovom mjestu ukratko pojasniti, u skladu sa formom ovog rada (Detaljniji istraživački postupak, kao i njegove rezultate sam publikovao u radu pod naslovom „Martinićka Gradina civitadioklitiana“).
Temeljno pitanje
Dakle, ovim je na drugačiji način saopšteno da je grad nastao kao tekovina kulture koja je u diskontinuitetu sa antičkom tradicijom tla na kojem je sagrađen.
Iako nije decidno saopšteno da se to desilo u okviru „makedonske obnove“ ili pod njenim uticajem, već samo u njeno vrijeme, naslov Koraćevog drugog teksta, „Martinići, srednjovekovna transpozicija antičkog grada“, nas upućuje na to da je, ipak, mislio da je grad nastao pod uticajem ili u okviru „makedonske obnove“. U suprotnom, kako inače objasniti „transpoziciju“ antičkih tekovina na tle koje je po Koraću bez tradicije (starijeg kulturnog sloja) koja bi prethodila nastanku tog grada na Gradini.
Kamen spoticanja
Put ka rješenju ovog problema nas zapravo dovodi do fundamentalnog pitanja o koje se još uvijek spotiče oficijelna naučna misao. Radi se o prepoznavanju kulturnog identiteta našeg obalskog dubljeg zaleđa – prostora skadarskog basena, te pitanja da li se kulturni razvoj tog prostora tokom ranog srednjeg vijeka odvijao kao kultura kontinuiteta u odnosu na antičku tradiciju, kao što je to slučaj primorja ili, pak, diskontinuiteta kako se to dešavalo sjevernije, nad recentnim granicama Crne Gore. Način na koji Korać pokušava da pronađe rješenje, kako ćemo vidjeti u njegovom trećem tekstu, samo je primjer inače masovnog „naučnog trenda“, koji je zapravo jedna od ključnih naučnih stranputica, o čemu će biti više riječi u nastavku ovog rada.
Tvrdnja Vojislava Koraća ne odgovara činjenicama
Prilikom definisanja kulturnog identiteta prostora Crne Gore, uočljiva je „stranputica“, koja se primjenjuje kao masovni trend, a to je sveopšte ignorisanje autohtonog kulturotvornog bića, čime se njegovim kulturnim produktima uzima ili odriče generička snaga koja je, uzgred budi rečeno, kao malo gdje na južnoslovenskim prostorima tako prepoznatljiva
U svom trećem tekstu, Korać otvara mnoštvo pitanja na koja ujedno donosi značajan broj zaključaka i odgovora. Nažalost, tokom iskopavanja nije formirana propisna dokumentacija, tako da 149 objavljenih fotografija i ilustracija u istoj knjizi, obzirom na žalosno stanje u kojem se zbog zapuštenosti nakon iskopavanja nalazi lokalitet na Gradini, danas predstavljaju jedini dokument stanja lokaliteta tokom iskopavanja. U zaključku svoga teksta, autor, dosljedan već navedenoj identifikaciji grada u Martinićima, precizira: „Sadržaj grada u Martinićima odgovara obeležju koje koristi Konstantin Porfirogenit, u nizu je naseljenih srpskih gradova“.
Neutemeljenost
Ova Koraćeva kvalifikacija kojom pripisuje grad srpskoj etničkoj grupaciji nije utemeljena na činjenicama. Naime Porfirogenit za grad Lontodoklu kaže da pripada Dioklićanima, čije porijeklo nije pominjao, za razliku od ostalih „etniSlavinika“ kojima se u svom djelu bavio, koji su po njemu svi porijeklom ili Bijeli Srbi ili Bijeli Hrvati, kako ćemo se u nastavku teksta ovlaš dotaći, ne slučajno.
Međutim, nekoliko rečenica dalje, takođe u zaključku na mjestu gdje govori o prestanku života u ovom gradu, oslovljava ga sa više naziva, što je zaista indikativno, pa kaže: “Pravi razlozi što život u gradu Dokleji, Diokleji (Lontodokli), rano prestaje, sociološke je prirode“.
Uz naziv Lontodokla, nazive Dokleja i Dioklija za grad na Gradini, Korać prvi put koristi na navedenom mjestu, što je izuzetno važno, iako pritom ne iznosi ama baš nikakve dokaze ili naučno prihvatljive argumente za tako veliko otkriće.
Proizvoljne procjene
Kako ćemo nadalje vidjeti, na osnovu rezultata mojih istraživanja, po svemu sudeći je po srijedi grad koji je održao kulturni i religijski kontinuitet. U njemu se u ranom i visokom srednjem vijeku nalazila Dioklitijska episkopija/arhiepiskopija, na osnovu čega se da zaključiti da se i grad tako nazivao, što posredno podržavaju i pisani izvori. Tek nakon ove nesporne spoznaje, do koje Korać nije dospio tokom svojih istraživanja, a na koju upućuje cjelokupna arheološka i pisana građa, shodno nedostatnosti informacija kojima nauka zasad raspolaže po pitanju identifikacije grada Lontodokle, ostaje nam samo mogućnost hipotetičkih spekulacija da li možemo naziv Lontodokla povezati sa ostacima grada na predmetnom lokalitetu i prihvatiti taj naziv kao jednu od više varijanti izvornog naziva Dioklija/Duklja. Za sada, nam nije poznato da li je i do koje mjere deformisan adaptacijom, obzirom da ga je u takvom obliku saopštio pisac koji pripada grčkom jezičkom prostoru, a koji je najveći dio naziva koje pominje u svom djelu takođe modifikovao.
Identifikaciju grada na Gradini sa nazivom Lontodokla, prihvatili su doduše i istaknuti predstavnici starije generacije istraživača, kao što su Pavle Mijović, Đurđe Bošković i drugi, ali niko ni od njih nije dao bilo kakve naučno valjane dokaze za takvo mišljenje. Sve su to samo proizvoljno iskazane procjene od strane visokih naučnih autoriteta.
Stranputica
Dakle, nakon što je vrijeme nastanka ovog, po Koraćevom mišljenju srpskog grada povezao sa imenom Lontodokla čiji nastanak sagledava u vrijeme „makedonske obnove“ i to na „čistom prostoru“, autor, kako ćemo nadalje vidjeti „transpoziciju antičke koncepcije grada“ u Martinićima objašnjava posredstvom importovanja tekovina sa raznih udaljenih prostora. Upravo na ovom mjestu nužno je upozoriti da je posrijedi najozbiljnija „stranputica“, koja se kao masovni trend primjenjuje pri definisanju kulturnog identiteta prostora Crne Gore, a to je sveopšte ignorisanje autohtonog kulturotvornog bića, čime se njegovim kulturnim produktima uzima ili odriče generička snaga koja je, uzgred budi rečeno, kao malo gdje na južnoslovenskim prostorima tako prepoznatljiva. Tekovine koje se ne mogu mimoići, poput onih koje su iskazane u Boškovićevoj stratifikaciji, kako smo vidjeli, otuđuju se svrstavanjem u kategorije naslovljene etničkim predznakom etnikuma čiji su matični kulturni prostori, sa donekle drugačijim sistemima vrijednosti, mimo prostora Crne Gore. Tako je po Koraću, cjelokupna arhitektonska ostavština na Gradini nastala pod uticajem izuzetno udaljenih uzora.
Neumjesne analogije
Koncepcija fortifikacionog sistema grada nastala je, prema njemu, po uzoru na fortifikacioni sistem maloazijskog grada Nikeje, a arhitektonska koncepcija crkve i njenog oltarskog inventara sa cjelokupnim ukrasnim repertoarom, dospjeli su na Gradinu iz Rima, i to posredstvom Kotora. Ovakve analogije ne samo da nemaju naučnog utemeljenja, već su i sasvim neumjesne, jer prvi obnoviteljski kulturni sloj (u struci nazvan predromanički), po svom karakteru barbarogen, u Italiji je nastajao samo na prostoru Lombardije i manjeg dijela Apeninskog poluostrva. Baš tamo gdje je dominirala barbarska Langobardska populacija i, što je od presudnog značaja, među njima je opstala u kritičnoj masi i starosjedilačka populacija koja je zapravo bila prenosilac zatomljene antičke tradicije i raspirila je kroz predromaničku obnovu. Ne slučajno u Italiji nauka ovaj kulturni sloj prepoznaje pod nazivom „langobardski“.
Obnova
Rim i Carigrad, najznačajnija žarišta kulturnog kontinuiteta, bez većih destrukcija su prebrodili vremena seoba u kojima su se dešavala najveća uništavanja. Zato su bili i lišeni obnoviteljskih potreba, pogotovo onih barbarogenog karaktera. Ali je zato Dalmacija (misli se na onu organsku, a to je ona Dalmacija čije granice opisuje Barski prezbiter) zahvaćena obnoviteljskim talasom u predromaničko doba. To se desilo pola vijeka kasnije, iz istih razloga kao i u Lombardiji. U našem slučaju, umjesto Langobarda, uz starosjedioce u Dalmaciji su bili Sloveni, a na prostoru tek osnovanih sklavinija je, zahvaljujući prisustvu starosjedilačke populacije, započeta masovna obnova, istovremeno sa karolinško-otonskom u Zapadnoj Evropi i makedonskom u istočnim djelovima vizantijskog Balkana.
(Nastavlja se)
Fotografije: Slobodan Čukić
