O mogućnosti da su roditelji Stefana Nemanje boravili na području Spuža početkom 12. vijeka, govore još dvije bjelopavlićke legende. Zabilježio ih je Maksim Šobajić 1892. godine u „Starinama u Zeti“. Ta dva predanja vezana su za podgrađe spuške tvrđave. Šobajić piše da se na lijevoj strani rijeke Zete, sjeverozapadno od varoši, nalazi „crkvina na Burum“. Riječ je o dijelu Spuža između rijeke Zete i brda na kojem se nalazi tvrđava. Tamo se krajem 19. vijeka mogla vidjeti „u sred jedne bašte gomila kamenja zarasla u trnje. Predanje kaže, da je tu bila stara crkva, neki vele manastir Nemanjin. Oko nje su najbolje bašte u kojijema se i dan danas iskopavaju temelji staroga naselja...“
Kućište
Naredna Šobajićeva bilješka govori o „Nemanjinom kućištu“ u podnožju spuške tvrđave. „Jugoistočno od bivše turske čaršije, u uglu između rijeke Zete i Spuške glavice najskromnije je mjestance u okolini Spuža; tu su i građevine najvećeg značaja. Bedem koji ovi ugao zaklanja u vidu je srpa, dužine do 300 kroka ... Ovo je na ovom uglu najtvrđi stari bedem (zid), vele, iz grčkog jali latinskog (rimskog) doba, debeo više od 2 metra, a visine 4 – 5 metara, ozgo topčane i šiljbokane. No da pregledamo unutrašnjost ovog ugla, gdje se veli da je Nemanjino kućište. U jednoj tjeskobi ovoga ugla (između rijeke Zete i Spuške glavice), nabijena je kuća do kuće ... Mnogi zidovi kućni, kao i više rečeni bedem, naliče zidovima u razvalinama Duka (Duklje). Na vrhu ovoga ugla na kraju kuća, blizu gradskih vrata, u pristranku i podnožju visa, postoji pripet prostor za 2-3 obora širine, bašte sa nekim voćem i vinovim lozama, bašte izdijeljene na bankove starobitnim zidovima, jedna više druge. Ovo mjesto nazivaju „Nemanjino kućište“, gdje se misli da i danas ima podrum u zemlji pun blaga. I zaista kad idete po ovim bašticama pa udarate petama u zemlju, čini se kao da je pećina pod zemljom; i to mnoge u okolini zanima. Jedan novi naseljenik, oko 1863. g. vele da je kopao jedne noći ovdje, ne bi li blaga našao, pa pomanitao i udario u goru, i od tada se nezna za njega. Predanje veli da je tu prva kuća u Zetu postavljena, od kako je u njoj ljudi. Tu se rodio Nemanja...“ („Starine u Zeti“, 1892).
Hokus-pokusiNa ovom mjestu se ne govori prvi put o značaju bjelopavlićkih predanja o Spužu i Nemanjićima. Bilo bi naivno i pomisliti da su Šobajićevi zapisi mogli promaći srpskim istoričarima i arheolozima. Štaviše, to je, kako stvari pokazuju, bio svojevrsni, prećutni, istraživački prioritet prilikom arheološkog istraživanja martinićke Gradine. Srpski arheolog Vojislav Korać je, na žalost, na srednjovjekovnoj Gradini prije četiri decenije, više tragao za nemanjićkim tragovima, nego što se trudio da rasvijetli istoriju najranije Duklje. Što god da je očekivao, pokazalo se da je Gradina mnogo starija od nemanjićkog doba i da je porušena mnogo prije nego što je Nemanja ugledao svijet oko 1113. godine. Gradina je najvjerovatnije nastradala u Samuilovom pohodu oko 997. godine. Postoje i mišljenja da je porušena ranije, oko 917. godine, u naletu moćnog Simeona. Budući da se egzistencija Gradine nije mogla dovesti u vezu sa Nemanjićima, Korać je prešao na „plan B“, pa je sa nekoliko hokus-pokusa, podesio situaciju onako kako mu je odgovaralo. Zanemario je materijalne nalaze koji ukazuju na ranije faze gradnje na Gradini i njen nastanak pripisao Petru Gojnikoviću (892-917), knezu takozvane Krštene Srbije o kojoj govori Konstantin Porfirogenit. Bio je to nenaučan i vrlo nepromišljen Koraćev potez - istinit i održiv taman onoliko, koliko je bila istinita i tvrdnja Stanoja Stanojevića iz 1933. o Nemanjinom dvorcu nad ušćem Ribnice.
Vladika Vasilije
Ali, ovdje se bavimo mjestom Nemanjinog rođenja.
Nesumnjivo je da se taj srednjovjekovni srpski vladar, sticajem okolnosti, rodio na tlu Dioklitije/Zete oko 1113. godine. Zbog naučno-saznajnih razloga treba utvrditi gdje se to dogodilo. Treba to učiniti i zbog toga da bi se preduprijedila ideološka krivotvorenja. Bjelopavlićko predanje o Nemanji, koje je neuporedivo razgranatije od podgoričkog, predstavlja snažnu indiciju. Ali, radi se samo o narodnoj predaji. Uprkos njenoj razuđenosti, to predanje ne bi imalo veći značaj, da ga ne podupiru dva istorijska izvora koja smo već pomenuli. Prvi se nalazi u Istoriji o Černoj Gori iz 1754. godine. Vladika Vasilije Petrović je, najvjerovatnije na nekom od svojih putovanja po manastirima (možda oko 1750. godine) pronašao neki spis u kome je stajalo da je Nemanja rođen „u Zeti gdje je sada grad Spuž”.
Potvrda
Ova tvrdnja je bila usamljena i za nju dugo nije bilo potvrde. To se dogodilo 125 godina kasnije, kada je srpski istoričar Panta Srećković naišao na dokument sa sličnom sadržinom. Srećković je oko 1869. godine u srpskom manastiru Voljavča podno Rudnika naišao na crkveni zapis sa podatkom da se Stefan Nemanja rodio u Spužu. “S toga jedva li neće biti najistinskije ono, što sam prepisao u Voljavči: o pervom Stevani Nemanji i rodilsja vo grade Spuž ot otca Bela Uroša i matere Ani”. Srećković je ovo objavio dva puta, isprva u Glasniku Srbskog učenog društva (sv. 25, Beograd, 1869. 73), a potom i u Glasniku društva srpske slovesnosti (sv.17, 1870, Beograd, 225).
Neki istoriju Crne Gore još računaju od Nemanje
Srpski istoričar Panta Srećković je 1869. i 1870. godine objavio podatke o Nemanjinom rođenju u Spužu, čime je pružena nezavisna potvrda onome što je 1754. godine u Istoriji o Černoj Gori zapisao vladika Vasilije Petrović. Međutim, ti podaci o Nemanji i Spužu se uporno ignorišu. To se isključivo čini iz ideoloških pobuda, s namjerom da se produži život legendi o Nemanjom rođenju iznad ušća Ribnice. Kako smo vidjeli, ta se izmišljotina u literaturi i dalje favorizuje, uprkos istorijskim i arheološkim pokazateljima koji govore drugačije.
Neistraženost
Velika arheološka neistraženost Podgorice veoma pogoduje „naučnim“ i ideološkim zloupotrebama. Na žalost, iskustvo pokazuje da se krivotvori i nadomišlja i tamo gdje su izvršena arheološka istraživanja i gdje postoje egzaktni arheološki pokazatelji - kao što je slučaj sa turskom tvrđavom nad ušćem Ribnice. Uglavnom, prošlost Podgorice se već stotinu godina zatrpava ideološkim maštarijama i konstrukcijama. Za to postoji objašnjenje. O tome smo već govorili i te činjenice treba stalno isticati. Nakon što je Crna Gora u oktobru 1918. godine okupirana od strane srpske vojske, Podgorica je odabrana za mjesto na kojem je Crnoj Gori oteta viševjekovna državnost. Sa razdržavljenjem Crne Gore i zatiranjem crnogorskih simbola, poput rušenja spomenika na trgu u Mirkovoj varoši u Podgorici, nova marionetska vlast je započela i sa ideološkim preimenovanjem ključnih podgoričkih toposa.
Falsifikati
Ta praksa je imala svrhu da simbolički obilježi novu okupacionu realnost, u kojoj je sve moralo biti u znaku srpske dinastičke tradicije. Zbog toga je na Lovćenu nekoliko godina potom sagrađena Aleksandrova kapela, a na Cetinju još kasnije podignut spomenik kralju Aleksandru Karađorđeviću. Bili su to pečati srpske dominacije nad Crnom Gorom. Ali, nije se radilo samo o tadašnjoj velikodržavnoj karađorđevićevskoj simbolici. Srpska vlast nad Crnom Gorom podrazumijevala je i favorizovanje istorijskih detalja koji su naglašavali nemanjićku dominaciju nad srednjovjekovnom Zetom. U te je svrhe maksimalno isticano to što se Stefan Nemanja, rodonačelnik loze Nemanjića, rodio u Zeti oko 1113. godine, u vrijeme dok je njegov otac u njoj bio u izbjeglištvu. Zbog toga je turska tvrđava na ušću Ribnice u Moraču prozvana „Nemanjinim gradom“, a desna obala rijeke Ribnice – „Nemanjinom obalom“. Time su u život Podgorice uneseni istorijski falsifikati, koje i danas slijepo ponavljaju i favorizuju pristalice srpske velikodržavne politike. Najveći je problem u tome, što te krivotvorine podržavaju i lica, koja pretenduju da se nazivaju istoričarima.
Odijum
Naša priča se ne zaustavlja na pitanjima izmišljenog „grada Ribnice“ i „Nemanjinog grada“, već zahtijeva i osvrt na najstariju prošlost Podgorice. Jer, pomenuto krivotvorenje i nemanjizacija Podgorice, činjeni su i radi toga da bi iz pamćenja potisli vjekove koji su prethodili Nemanjićima. A tu je i poenta. Branislav Borozan je nedavno u feljtonu „Nauka, kultura, identitet“, objavljenom u „Pobjedi“, skrenuo pažnju na ideološke paradigme koje je prije pola vijeka nametnula SANU, a kojima je zadugo „podešavana“ najstarija crnogorska prošlost. Slavni dukljanski period je decenijama guran u drugi plan. Bio je, takoreći, ozloglašen na prećutan način. Prema tom dobu je stvarana neka vrsta odijuma.
Sklavinija
Ta praksa je proizvela ozbiljne posljedice i veliko neznanje. Mnogi Crnogorci, iako u to nije lako povjerovati, još miješaju srednjovjekovni dukljanski period sa dobom antičke Duklje. Zvuči nevjerovatno, ali je tako. Ima u tome krajnje bizarnih situacija. Autor ovih redova je 2005. godine bio u prilici da vodi razgovor sa relativno obrazovanim Crnogorcem, koji je bio uvjeren u to da je slovenska država Duklja izmišljena! Povjerovao je da je postojala (!?) tek na intervenciju svog rođenog brata, koji mu je saopštio „Ne, ne, čekaj, učili smo to u školi...“ Ovo se može uzeti kao presjek otužne obrazovne situacije, gdje pojedini nastavnici i profesori istorije, u skladu sa svojim retrogradnim shvatanjima, početak crnogorske istorije i dalje računaju od Nemanjića – osakaćujući trajno svoje učenike za znanje o istoriji svoga naroda i značaju sklavinije (slovenske oblasti) Duklje.
Nezavisnost
Time ih lišavaju znanja o tome da se Duklja „prva oslobodila vizantijskog jarma i podigla barjak slobode“ – ta slovenska država je izborila nezavisnost u periodu 1034-1042. godine kroz nekoliko ustanaka i velikih bitaka. Mihailo Vojislavljević je dobio kraljevsku krunu još 1077. godine - punih 140 godina prije nego što je Nemanjin sin Stefan Prvovenčani proglašen za kralja. Mnogi će smatrati da je ovo suvišno, ali ćemo ga ipak istaći. Rimski (antički) grad Duklja je jedno, a srednjovjekjovna sklavinija Duklja (Dioklitija) nešto sasvim drugo. Da bi to razjasnili do krajnosti, navešćemo i sljedeći podatak: dok je vizantijski car Konstantin Porfirogenit 949. godine u svom spisu Peri etnon (De administrando imperio), opisivao sklaviniju Duklju, naveo je da se rimski grad Duklja (Doclea) nalazi u ruševinama.
Kako su „preudešavali“ predromaničku crkvu
Porfirogenit je dakle prilikom opisa sklavinije Duklje, 949. godine, konstatovao da se rimska Duklja nalazi u ruševinama. Naveo je i da u toj slovenskoj oblasti postoje tri velika i naseljena grada - Lontodokla, Gradac i Novigrad. Treba uočiti da tom prilikom nije pomenuo Podgoricu. Što se tiče Lontodokle, Gradca i Novigrada, najnovija saznanja ukazuju da bi se moglo raditi o martinićkoj Gradini, Đutezi iznad Dinoše i Oblunu nad Gornjim blatom. Jer, na bedemima i kulama tih srednjovjekovnih gradova uočljiva je velika sličnost u načinu gradnje. Osim toga, njihov položaj odgovara teritorijalnom, župnom i demografskom rasporedu. Ukoliko su to tri Porfirogenitova grada, vidimo i da se prostor Podgorice nalazio baš nekako u sredini trougla koji su činili. A ta okolnost mora imati značaja za razumijevanje najstarije podgoričke prošlosti.
Trgovac Jovan
Porfirogenit u svom spisu iz 949. godine nije pomenuo Podgoricu. To bi se moglo tumačiti na dva načina. Ili da je Podgorica nastala tek nakon 949. godine, ili da je, što je vjerovatnije, 949. godine još bila naselje bez većeg značaja.
Kako je poznato, najstarije pisano svjedočanstvo o postojanju Podgorice pripada mnogo kasnijem dobu. Dokument potiče iz kotorskog arhiva. Nastao je u avgustu 1326. godine i govori o podgoričkom trgovcu Jovanu koji je poslom boravio u Kotoru.
Bilo je vjerovatno i starijih dokumenata vezanih za Podgoricu, ali taj dio arhivske građe nije sačuvan.
Ne pominjemo tek tako tu zagubljenu dokumentaciju. Jer, tu na scenu stupa drevna crkva Sv. Đorđa pod Goricom koja snažno ukazuje da je Podgorica začeta mnogo prije nego što je trgovac Jovan zbog posla dospio u Boku.
Tendencioznost
Ovo pokreće pitanje o vremenu izgradnje crkve Svetog Đorđa. Ono što je pouzdano je da je taj hram nastao u predromaničkoj epohi. To znači da je podignut u periodu između 870. i 1100. godine. U vezi toga naročitu pažnju treba obratiti na ono što se tvrdi u krugovima Srpske pravoslavne crkve. Naime, crkvena lica navode da je crkva sv. Đorđa stara 900 godina, što bi značilo da je izgrađena u periodu 1100-1117. Važno je uočiti da Srpska pravoslavna crkva za vrijeme nastanka te bogomolje uzima gornju granicu predromaničkog doba, što je zapravo, zloupotreba graničnog datuma koji navodi nauka. Malo je vjerovatno da je crkva Sv. Đorđa nastala baš na samom isteku tog doba i biće da je starija makar jedan vijek, možda i dva – o tome, radi poređenja, svjedoči predromanička crkva Sv. Nikole na Lopudu kod Dubrovnika iz devetog ili desetog vijaka, čije je kube, sa malenim lezenama, vrlo slično onome na crkvi Sv. Đorđa.
Osim toga, crkveni krugovi SPC ne pominju tek tako 1100. godinu. Nije tu riječ o nekoj opreznosti svojstvenoj kakvom hiperkritičnom arheologu, već o tendencioznosti. Pravi razlog je u namjeri da se pogled odvrati i preusmjeri sa ambijenta u kojem je ta crkva nastala, kao i da se prikrije da je dukljanski period sav bio u znaku zapadnjačkih (čitaj: nevizantijskih) kulturnih strujanja.
Drevno kube
Riječ je o pokušaju da se zabašuri da je slovenska oblast Duklja u kulturnom smislu bila uvezana sa prostorom nekadašnje rimske provincije Dalmacije – koja se prostirala od Drača do Istre. Radi se i o prećutkivanju činjenice da je Duklja bila pod jurisdikcijom Rima. Pripadnost dalmatinskoj kulturnoj sferi i materijalni tragovi koji svjedoče o tome, oduvijek su smetali Srpskoj pravoslavnoj crkvi i srpskim velikodržavnim ideolozima. U ime toga su preduzimani i krajnje primitivni i varvarski poduhvati. Karađorđevićevska vlast je u Podgorici 1931. godine na crkvi Sv. Đorđa porušila drevno kube i umjesto njega postavila kupolu (!?). To je učinjeno s namjerom da se drevna crkva Sv. Đorđa upodobi raško-vizantijskom duhu i tako sakriju prednemanjićki tragovi.
Kako je poznato, ta sramna kupola je uklonjena 1963. godine prilikom restauracije ckve sv. Đorđa. Ali, kube staro 10-11 vjekova uništeno je zauvijek. Sve su to bile epizode nemanjizacije Podgorice i Crne Gore.
Pokrštavanje
Da bi bolje razumjeli istorijski ambijent u kojem je nastala Podgorica, pozabavićemo se i značajem predromanike. Predromanička epoha je na ovim stranama trajala oko tri vijeka. Na hrvatskom tlu je zahvatila samo primorje, dok se u Duklji proširila na cijelu teritoriju. U „Istorijskom leksikonu Crne Gore“ iz 2006. godine navodi se da je „na tlu Crne Gore od početka IX do kraja XI vijeka otpočelo jedno novo istorijsko-umjetničko razdoblje u crkvenom graditeljstvu, tzv. predomanika”. Dakle, kaže se da je ta epoha na tlu Duklje trajala od oko 800. do najdalje 1100. godine.
Predromanički stil se isprva pojavio na primorju. Tako u okolini Splita postoji predromanička crkva građena oko 830. godine. Ti su se procesi zasnivali na vezama koje su romanski gradovi odranije imali sa jugom Italije.
Četiri kneza
Ali, nas zanima ono što se dešavalo u zaleđu Duklje, s druge strane planinske barijere, gdje nije bilo romanskih gradova i gdje su slovenski kneževi/arhonti neometano vladali nad svojim teritorijama. Sve dok vizantijski car Vasilije I nije doplovio 867. u Jadran sa velikom flotom da bi razbio saracensku (arapsku) opsadu Dubrovnika. Dolazak te flotile označio je povratak vizantijske dominacije u ovom regionu, pa su slovenski kneževi brže-bolje izrazili pokornost vizantijskom caru. U Hronici Jovana Skilice postoji crtež na kojem su prikazani južnoslovenski kneževi koji šalju delegaciju caru Vasiliju I, da bi izrazili pokornost. U propratnom tekstu se kaže da je riječ o arhontima (kneževima) Srba i Hrvata. Ali na slici nijesu samo dva, već četiri kneza. Ne bi nas začudilo ako bi se vremenom ustanovilo da se među njima nalazio i dukljanski knez. Tada je izvršeno i konačno pokrštavanje južnoslovenskih oblasti (sklavinija).
(Nastavlja se)
