Piše: Prof. dr Božidar ŠEKULARAC
Prvi je tipografsku vještinu, u vještini difuzne ljudske misli uveo naš štampar knjiga na latinskom jeziku pomenuti Andrija Paltašić (oko 1450-1500. godine). Zvjezdani bljesak crnogorske i južnoslovenske kulture pripada Crnojevićima i štamparu Makariju koji prvi među Južnim Slovenima štampa ćiriličke knjige, u maloj kneževini Crnoj Gori, u štampariji nabavljenoj u Veneciji, na prijelazu vijekova, srednjeg u novi vijek.
Zar treba sumnjati da je Makarije izučio štamparski zanat upravo u Veneciji, vjerujući baš kod zemljaka Andrije Paltašića, koji je štampao inkunabule gotičkim i humanističkim tipovima slova. Uostalom prestankom rada Crnojevića štamparije 1496. godine na Obodu i Cetinju, u Veneciji rad na štampanju Crnojevića knjiga nastavlja Božidar Vuković Podgoričanin, iako njegovu djelatnost treba posmatrati, pored okvira opštih humanističkih stremljenja i kao razvoj robne proizvodnje. Dakle, mada nejednake po vrijednosti sve naše štamparije tvore jedinstvenu blistavu kulturnu pojavu, čija je produkcija bila impozantna i zasnovana na ranijoj pisanoj knjizi.
Čuveni Pavle Rovinski smatra da je pismenost u vrijeme Balšića i Crnojevića dostigla visok stepen razvoja, „jer su vladari bili obrazovani ljudi. Bili su u tijesnim vezama s Italijom, u to vrijeme najprosvjećenijom zemljom u Evropi, a neki od njih su u Italiji i dobili svoje obrazovanje“.
To potvrđuje i to „što se u Zeti, na Obodu, formirala štamparija, jer se za knjigama osjećala potreba u mjeri koju nijesu zadovoljavali rukopisi“. Upravo Crnojevića štamparija je i nakon prestanka sa radom, našla odziv i u drugim mjestima u Crnoj Gori u oblasti štamparstva, a i u drugim krajevima i zemljama. U Crnojevića tipografiji, grafičkim znanjem štampara Makarija u periodu od 1492-1496. godine štampane su prve crnogorske i prve južnoslovenske ćiriličke knjige – inkunabule i to njih pet: Oktoih prvoglasnik (glas IIV), 1493/1494. godine; Oktoih petoglasnik (glas V-VIII), 1494; Psaltir s posljedovanjem, završen 22. septembra 1495. godine; Molitvenik (Trebnik ili Molitvoslov), završen 1495/1496. godine; Četvorojevanđelje (u drugoj polovini 1495. godine, ali je sačuvan samo prijepis iz 1548. godine, poznat pod nazivom Buđanovačko Četvorojevanđelje, koje je dobilo ime po mjestu Buđanovci, koje se nalazi u Sremu, južno od Rume). Najznačajnija crnogorska književna djela XV vijeka su upravo nabrojane štampane knjige u Štampariji Crnojevića. „Oktoih“ knjiga prvotipna U istoriji se ponekad događaju čuda.
Jedno od čuda zbilo se u Crnoj Gori devedesetih godina XV vijeka, kad su morski talasi na crnogorsku obalu izbacili lađu i na njoj štamparske mašine iz Venecije. Otac i sin, Ivan i Đurđe Crnojević, naoružani nadom da svom narodu donesu prosveštenije, nabaviše tu tek nastalu iskru kulture za svoju zemlju. Kao pravi stvaraoci i vladari, u teškom istorijskom trenutku, trenutku beznađa I već izvjesnoga balkanskog ropstva, podižu dvorce i manastire, osnivaju gradove i utvrđenja. Uza sve to, utemeljuju i stavljaju u pogon štampariju i s knjigom uvode Crnogorce u Gutenbergovu galaksiju, među prosvijećene evropske narode.
Tako je poput meteora zasijao na tlu Crne Gore svijetli trag Oktoiha, koji ne mogaše ugasiti ni svi oni silnici što projezdiše Crnom Gorom. Ta crnogorska zvijezda postade djelić svemira kulture i obilježi trajno na karti evropskoga štamparstva crnogorsko ime.
Odmah iza Oktoiha prvoglasnika ređaju se Oktoih petoglasnik, Psaltir s posljedovanjem, Molitvenik i Četvorojevanđelje. Tako Crnojevića štamparija trajno nadoknadi nedostatak rukopisnih knjiga i nastavi tradiciju knjige u Crnoj Gori koja je nastajala u brojnim prepisivačkim centrima poput onih na Skadarskom jezeru, u Baru, Bijelome Polju, Pljevljima, Kotoru, Morači, Šudikovi, Prevlaci itd. Štampanjem Oktoiha 1494. godine, svega četrdeset godina poslije Gutenbergove prve knjige i dvije godine poslije otkrića Amerike, ćirilsko pismo zaživje u knjigama kod Južnih Slovena, što je imalo izuzetan značaj za crnogorsku kulturnu tradiciju, za istoriju slovenske ćiriličke kulture uopšte, budući da su crnogorske i dvije-tri godine ranije krakovske knjige započele razdoblje štampane ćirilice.
Misiju crnogorskoga štamparstva, koju je utemeljila prva državna štamparija, Štamparija Crnojevića, uspješno je vodio jeromonah Makarije „ot Černoj Gori“. Taj učeni čovjek je, kažu, izučio štamparsku tehniku u Veneciji kod našega zemljaka Andrije Paltašića Kotoranina, koji je još od 1477. godine u Mlecima štampao djela klasika latinicom. Dvojica utemeljivača štampane knjige u Crnoj Gori upisana su zlatnim slovima u istoriji knjige XV vijeka, jer su njihova djela obavljala vjersku, kulturnu i prosvjetiteljsku misiju kroz naredna stoljeća.
Oktoih (grčki – oktoehos) sveštena je knjiga koja sadrži promjenljive djelove bogosluženja sedmičnoga ciklusa za niz od osam sedmica; u svakoj od njih crkvene se pjesme pjevaju posebnom melodijom, koja se zove „glas“. Krug od svih osam glasova zove se „stup“ – stolp, a u godini ih ima šest. Oktoih je podijeljen u dvije knjige – za I–IV i V–VIII glas. Nastao je uglavnom u VIII vijeku, a kasnije se dopunjavao. Kod Grka se potpuni Oktoih za svih osam glasova zove Paraklitik, dok se Oktoihom zove samo Neđeljni oktoih ili Vaskrsni (zbornik od osam vaskrsnih službi). Oktoih se često koristi u starim slovenskim rukopisima (za crkve gdje se služio svakodnevno), a Sedmični oktoih sa službama za svaki dan u sedmici, ali samo s jednim glasom.
Najstariji štampani Oktoih je onaj iz državne štamparije Crnojevića u kojoj su štampane isključivo bogoslužbene knjige za potrebe pravoslavne crkve. Inače, liturgijom se naziva najvažnije hrišćansko bogosluženje, a liturgijske knjige sadrže tekstove za liturgiju, službe i obrede. U pravoslavnome obredu, koji je promišljen do detalja, Oktoih zauzima značajno mjesto. Molitvoslovlje sedmičnoga kruga za večernje, povečernje, jutrenje i liturgiju koje se obavljaju u šest dana sedmice, a za neđeljne praznike još i molitvoslovlja maloga večernja i polunoćnice, čine sedam posljedovanja, koja se poju u jednome glasu. Takvih glasova je osam, otuda i naziv knjige Oktoih, slovenski naziv osmoglasnik. Otkud baš osam? Damaskin je u broju sedam vidio sve sadašnje vrijeme, a u osam – buduće stanje, te njega upravo i smatraju za tvorca osmoglasja i autora Oktoiha, koji je, u stvari, kolektivno djelo.
„Glas“ nije melodija nego sveukupnost melodijskih formula s različitim funkcijama u stvaranju pjesme. Pjesme se tokom jedne sedmice izvode u jednome glasu, a sljedeće sedmice u drugome glasu, zatim u trećem itd., do osam sedmica, što čini jedan stolp. Poslije toga perioda počinje se od početka. Inače, bogosluženje po Oktoihu vrši se u drugome dijelu crkvene godine, tj. od prve sedmice poslije Pedesetnice, a koja se praznuje 50 dana poslije Uskrsa, do mesopusne sedmice. S obzirom na to da pojanje Oktoiha počinje od prvoga poneđeljka poslije neđeljnoga praznika Svih svetih i završava se uoči subote mesopusne sedmice, a u neđeljne dane – prve neđelje poslije Svih svetih pa sve do pete sedmice Velikoga posta, što čini 38 sedmica poslije Pedesetnice, lako je shvatiti da je to knjiga koja se najčešće koristi u crkvi, što je bio razlog da se u crnogorskoj štampariji štampa prva.
