Sve se to događalo pod budnom pažnjom Srpskih trupa koje su formirane do sredine oktobra 1918. pod nazivom „Skadarske“, uskoro su promijenile ime u „Jadranske trupe“. Formalno pod savezničkom kontrolom, suštinski pod direktnom ingerencijom srpske vrhovne komande, ušle su u Crnu Goru i omogućile su da se organizuje skupština koja će odlučivati o sudbini Crne Gore, bez ikakvog utemeljenja u, tada još važećem, ustavu iz 1905. godine.
Novi raskoli
Pristalice bezuslovnog ujedinjenja gurnule su Crnu Goru u državnu tvorevinu Kraljevinu SHS, kasnije Kraljevinu Jugoslaviju, bez bilo kakvog subjektiviteta, individualiteta, dostojanstva i bez državnosti i dinastije po kojoj je bila vjekovima prepoznatljiva. Veoma su bila naglašena očekivanja da će Crna Gora, u novoj velikoj državnoj tvorevini, ubrzano doživjeti sveobuhvatan društveni razvoj. Prije svega u pogledu privrede i infrastrukture. Smatralo se da sa postojećom socio-ekonomskom osnovom društva - plemenskom strukturom, čestom neštašicom hrane i ekonomskom zavisnošću od spoljnih faktora, Crna Gora svakako ne bi mogla sačuvati svoju samostalnost.
Međutim, pokazalo se da je način na koji je izvršeno ujedinjenje, dodatno produbio oštrinu političkih sukoba, izazivajući nove raskole sa brojnim žrtvama i dubokim posljedicama za budući razvoj crnogorskog društva. Ubrzo su se pokazala nerealnim očekivanja pristalica bezuslovnog ujedinjenja, da će se u novoj državi sva životna pitanja Crne Gore brzo riješiti. Traženje rješenja koja bi omogućila razvoj Crne Gore na realnoj ekonomskoj osnovi, a ne na postulatima epske svjesti, i slobodarstvo kao duhovna kategorija, bili su prioriteti društveno-političkih činilaca u Crnoj Gori za koje u unitarnoj u centralističkoj kraljevini vlasti u Beogradu nijesu imale sluha.
U pojedinim segmentima životne prilike u Crnoj Gori bile su puno lošije nego u vrijeme samostalne crnogorske države. O čemu je detaljno pisao istoričar dr Šerbo Rastoder u okviru svoje doktorske disertacije „Socijalno-ekonomski osnov političkih borbi u Crnoj Gori 1918-1929“.
Propadanje
Pristalice bezuslovnog ujedinjenja “Bjelaši“ željeli su da nakon političkog, razvlaste i ekonomskog uticaja vlasnike krupnog kapitala, za koje su smatrali da su naklonjeni bivšem kralju Nikoli i dinastiji Petrović. Uticali su da Ministarstvo Finansija Kraljevine SHS, 1919. godine uspostavi paritet dinara prema perperu 1:5 što je bilo na snazi dvije i po godine.
Za posljedicu je imalo propadanje trgovačkog i bankarskog staleža, prestanak sa radom pojedinih novčanih zavoda, nezadovoljstvo širih slojeva stanovništva zbog ugrožavanja njihovih interesa. Doduše, Crna Gora je u novu zajednicu unijela četiri svoja duga u visini od 17 miliona dinara u zlatu. Ali je to zanemarljivo opterećivalo kasu nove države. Crnogorski dug činio je 2,04 odsto jugoslovenskog duga i bio manji od duga onih oblasti koje prije 1918. godine njesu imali državnu samostalnost.
Korupcija
Nerealnim su se pokazala i očekivanja da će Crna Gora od reparacije ratne odštete dobiti značajan podsticaj za ekonomski razvoj. Od obećanih 15 miliona maraka Crna Gora dobiće samo 5 miliona maraka ili 45 miliona dinara. Sudovi su utvrđivali visinu ratne štete pojedincima, prosječno je tražena ošteta bila od 5 do 8 puta veća od dosuđene i često je isplaćivana u obveznicama.
Na taj način seljaci su često ostajali bez materijalnih dobara jer su obveznice postale predmet berzanskih špekulacija. Kada bi ih povlašćeni pojedinci kupili po maloj cijeni njihova vrjednost bi ponovo porasla, tako su pojedinci sticali veliko bogatstvo na štetu osiromašenog seljaka. U septembru 1924. godine otkrivene su falsifikovane presude za ratnu oštetu. U ovim poslovima učestvovali su predsjednici pojedinih Opština, advokati i sudije, što slikovito pokazuje da je činovnički aparat bio ogrezao u korupciji i različitim zloupotrebama.
Činovničke čistke
Činovnički položaj, bez obzira na izvjesna zakonska ograničenja, uglavnom je zavisio od partijske pripadnosti i političke orjentacije, što ga je činilo nesigurnim i nestalnim, a u kadrovskom smislu nestručnim i neodgovornim prema građanstvu. Nakon 1918. godine iz državne službe ostranjeni su protivnici bezuslovnog ujedinjena. Kasnije su uklanjani činovnici komunističke ili republikanske orjentacije, a dovođeni kadrovi vladajućih partija Narodne radikalne ili Demokratske stranke, zavisno od političke prevage u datom trenutku.
Nakon šestojanuarske diktature, shodno novoj ideološkoj logici, profilisan je i činovnički aparat. Tako da je svaka promjena politike u vrhu prepoznavana i po promjeni činovnika do najnižeg nivoa. Političkog uplitanja nijesu bili pošteđeni ni penzioneri, uslov za penziju bila je lojalnost vlastima. Neki su političkim akcijama zbrinjavani na račun državne kase penzionisanjem. Takvi su obično podržavali svaku vladu iz straha da im ne oduzme penziju koju su na sumnjiv način stekli.
Crnogorski oficiri bili su degradirani, vrijeme provedeno u ropstvu tokom rata nije im priznavano kao vrijeme službe u jednom činu. Čime nijesu bili izjednačeni sa srbijanskim oficirima. Nijesu im dijeljena odlikovanja na što su tradicionalno Crnogorci bili veoma osjetljivi. Zabranjeno im je nošenje i ranijih medalja, Grahovske medalje i medalje iz 1862. godine jer je na njima bio lik kralja Nikole. Što je uz zabranu nošenja crnogorske kape prestavljalo još jedan oblik ništenja crnogorskog nacionalnog individualiteta i dostojanstva.
Gladne godine
Crnogorsko patrijahalno društvo u novoj državi sporo je mijenjalo socijalnu strukturu. Osnovno zanimanje bilo je stočarstvo, a opšta produktivnost zbog primitivnog načina proizvodnje bila je nekoliko puta niža od prosjeka zemlje. Nestašica osnovnih životnih namirnica i dalje je bila prisutna. Posebno su bile teške 1927. i 1928. godine kada je dugotrajna suša uništila rod krompira koji je bio osnovna namirnica pored žita. Pa je tih godina štampa bilježila slučajeve umiranja od gladi.
Buđavi kukuruz
Rasprostranjeno mišljenje, kod pristalica bezuslovnog ujedinjenja, da će problem ishrane nestati odmah nakon ulaska u novu državu, koja je po prostranstvu bila gotovo 18 puta veća od Crne Gore, pokazalo se pogrešnim. Država je pokušavala organizovanjem javnih radova kroz isplatu dnevnica da ublaži problem gladi, ali to se pokazalo neefikasnom mjerom. Stanovništvo nije moglo kupiti nedostajuće proizvode jer su oni bili najskuplji u cijeloj zemlji zbog saobraćajne izolovanosti i cijena transporta u pasivnim krajevima. Kolika je bila nestašica žita govori i podatak da je početkom 1922. godine kada je Vlada ishranu Crne Gore povjerila Savezu zemjoradnika iz Sarajeva, uvezeno 50 vagona buđavog kukuruza kojeg je narod pokupovao uprkos zabrani upotrebe tog žita od nadležnih sanitetskih vlasti.
„Lenji Crnogorci“
Opoziciona štampa kritikovala je vlasti u Beogradu da se o ishrani Crnogoraca ne misli ozbiljno, već se o tome priča samo u predizborne svrhe. Vlada se pravdala da izdvaja značajna sredstva iz državne kase za ishranu „Lenjih Crnogoraca“ naviknutih da ih “drugi hrane“. Činjenično stanje nije bilo onakvo kakvim su ga predstavljale vlasti. Crnogorci njesu bili lijeni, oni su male zemljišne posjede maksimalno iskorišćavali stvaranjem terasastih bašta na strmim padinama. Nijesu tražili milostinju, već samo mogućnost da iskoriste svoje potencijale što im država nije omogućavala.
Omiljeno obećanje
Potenciralo se djelimično isušivanje Skadarskog jezera, posredstvom regulisanja rijeke Bojane, čime bi se dobila značajna površina plodne zemjle koja bi postala bogata žitnica. Ova ideja bila je prisutna još iz vremena vlasti kralja Nikole pa je ranije osvajanje Skadra, od strane Crne Gore, bilo motivisano, prije svega, ekonomskim interesom. Regulisanje nivoa jezera postalo je „ekonomski ideal Crnogoraca“ i nije bilo stranke u Crnoj Gori koja ovo pitanje nije nametala kao ključno za rješenje problema ishrane stanovništva. Pored brojnih inicijativa Vlade kraljevine SHS, kasnije kraljevine Jugoslavije, od prednacrta projekta i elaborata dalje se nije išlo, osim što je ovo pitanje postalo omiljeno predizborno obećanje.
Željeznica
Pasivnost Crne Gore, usljed nedostatka kvalitetnih saobraćajnica, koja se u vremenima ratova pokazivala kao dobra prepreka za brz prodor neprijatelja, u vremenu mira, pokazala se kao ograničavajući faktor za uspješan privredni razvoj. Glavna priča o saobraćaju u ovom periodu bila je vezana za izgradnju Jadranske željeznice koja bi povezala Beograd sa morem. Do 1918. godine to je bilo međunarodno pitanje oko kojeg su se prelamali politički i ekonomski interesi balkanskih zemalja i šire.
Nakon Prvog svjetskog rata ono postaje unutrašnje pitanje kraljevine SHS. Oko kojeg se sada prelamaju interesi različitih oblasti u zemlji i vlasnika krupnog kapitala. To se odnosilo na pitanje trase, a zagovaran je Split ili Neum kao izlazna tačka na more. U Crnoj Gori je postojalo široko mišljenje da jadranska željeznica neće zaobići Crnu Goru. Očekivalo se da trasa buduće pruge izađe na Boku ili Bar, organizovani su brojni zborovi, peticije i delegacije koje su kod vlasti u Beogradu insistirali da se pruga gradi preko Crne Gore. U periodu do 1929. godine urađeno je čak petnaest varijanti trase Jadranske pruge.
Rezolucija
Zanimljiva je rezolucija crnogorskih iseljenika iz Amerike sa jednog zbora u Pensilvaniji, u kojoj se, kako navodi list Crna Gora od 5. X 1926, pored ostalog kaže: „Ako bi se pogazio pravac Jadranske pruge“ (misli se na pravac preko CG) značilo bi za Crnogorce zatvoriti vrata pravde u ovoj državi, a to znači da bi Crnogorci imali pravo promijeniti odluku Velike narodne Skupštine u Podgorici 1918. godine“. Na kraju od gradnje ove pruge nije bilo ništa. Crna Gora je jedino dobila prugu uskog kolosijeka Nikšić-Bileća 1938. godine i Podgorica-Plavnica 1927. godine. Crna Gora je do 1918. imala oko 523 km puteva. U međuratnom periodu izgrađeno je oko 450 km, što znači manje nego u vrijeme samostalne crnogorske države.
Politički život Crne Gore, u ovom periodu, karakterišu oštri sukobi političkih oponenata, koji su bili i oružanog karaktera (Božićni ustanaki Komitski pokret). Od očekivanog kičmenog stuba nove države i stožera njenog jedinstva, Crna Gora je postala centar otpora. Iako je brojnim i brutalnim represalijama ugušen otpor načinu na koji je izvršeno ujedinjenje, takvo ujedinjenje nikada nije imalo većinsku podršku kod stanovništva Crne Gore. O tome najbolje svjedoče rezultati parlamentarnih izbora u Crnoj Gori, do šestojanuarske diktature. Stranke na vlasti, Narodna, Radikalna i Demokratska, pojedinačno ili u koaliciji, nikada nijesu imale većinu na izborima u Crnoj Gori. To su bile stranke koje su zagovarale centralizam, unitarizam, integrativno jugoslovenstvo, a Narodna radikalna stranka bila je prepoznata i kao nosilac srpskog nacionalizma.
Snažan vanstranački otpor
Većinsku podršku birača imale su Komunistička partija, Crnogorska fedederalistička stranka i Jugoslovenska republikanska stranka. Koje su zagovarale redefinisanje odnosa, drugačije uređenje države na ravnopravnom federalnom principu, iako su im ideološka polazišta bila različita. U političkom smislu Crna Gora je u novoj državi bila na nivou statističke greške. U Skupštini koja je brojala između 319 i 419 poslanika, iz Crne Gore je birano 7 do 13 poslanika podijeljenih u više partija koji sve da su i bili u istoj partiji nijesu mogli uticati na bilo koju odluku. Nakon uvođenja šestojanuarske diktature i zabrane političkog djelovanja, opozicija u Crnoj Gori, predvođena prije svega sa KPJ, započinje snažni vanstranački otpor.
Obespravljenost
Uzrok masovnog nezadovoljstva nalazio se u shvatanju političke i ekonomske obespravljenosti Crne Gore. Tokom jednog od protesta 1936. godine došlo je do poznatog sukoba na Belvederu, kada je od strane policije 6 lica ubijeno, a veliki broj ranjen. Demostranti su prvi put od 1918. istakli javno crnogorski krstaški barjak. U periodu 1929-1941. Crna Gora je bila poprište žestokih političkih obračuna, broj ubijenih, uhapšenih i osuđenih bio je procentualno nekoliko desetina puta veći u odnosu na broj stanovnika bilo kog drugog kraja Kraljevine Jugoslavije.
Brisanje
U kulturnom i obrazovnom smislu Crna Gora je doživjela stagnaciju. Nedemokratska politička osnova i niski ekonomski razvoj, nedostatak kulturnih institucija, činili su okvir unutar kojeg se razvijao kulturni život. Muzej na Cetinju, Muzej Bokeške mornarice i Narodno pozorište Zetske banovine bile su jedine kulturne institucije finansirane od strane države. Sloboda štampe ukinuta je nakon šestojanuarse diktature, jedini list u Crnoj Gori koji je nastavio sa izlaženjem bio je „Slobodna Misao“ štampan u Nikšiću. U prosvjeti su iz nastavnih planova i programa izostavljeni sadržaji vezani za istoriju Crne Gore i dinastiju Petrović. U cilju stvaranja jedinstvenog jugoslovenskog kulturnog prostora brisano je sve što se vezivalo za istorijsku i državnu posebnost Crne Gore.
Zakletva
Zdravstveni sistem nije bio adekvatan. Jedna bolesnička postelja dolazila je na oko 770 stanovnika, uslovi u zdravstvenim ustanovama bili su loši, prisutna nestašica ljekova i medicinske opreme. Nedostajalo je i kadrova, pa je prosječno na preko 15.000 stanovnika dolazio jedan ljekar. Promijenjen je i vjerski život stanovništva. Crnogorska autokefalna crkva ukinuta je odlukom episkopske konferencije u Beogradu 1919. godine. Ovu odluku potvrdio je regent Aleksandar 1920. godine, kojom je proglašeno ujedinjenje svih pravoslavnih oblasti u kraljevini SHS u jedinstvenu Srpsku pravoslavnu crkvu. Sveštenstvo je često aktivno učestvovalo u političkom životu, a svi su bili obavezni položiti zakletvu na vjernost novom kralju.
Iluzorna očekivanja
Crna Gora je ušla u kraljevinu SHS, kasnije kraljevinu Jugoslaviju sa iluzornim očekivanjem o blagostanju, koje je posljedica veličine i snage nove države. Za mnoge je bio argument o završetku misije samostalne crnogorske države da ona nije uspjela da riješi suštinska socio-ekonomska pitanja. Ovakva mišljenja pristalica bezuslovnog ujedinjenja ubrzo su se pretvorila u rezignaciju i razočarenje. U periodu 1919-1941. godine obim državnih dotacija za investicije u Crnoj Gori bio je manji od ratnih reparacija koje joj je trebalo dodijeliti nakon Prvog svjetskog rata.
Bezimena provincija
Umjesto očekivanog prosperiteta Crna Gora je doživjela stagnaciju i propadanje na gotovo svim društvenim poljima. Cetinje koje je prije ujedinjenja bilo mali, ali živahni administrativni kulturni i diplomatski centar, pretvoreno je u provincijsku zabit. Za sve vrijeme postojanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a od 1929. godine Kraljevine Jugoslavije, ne samo da je negiran crnogorski kulturni, nacionalni, državni i istorijski identitet nego je i iz svih administrativnih podjela zemje isključen naziv Crne Gore.
Učesnici i pristalice Podgoričke skupštine 1918. godine osim što su Crnoj Gori oduzeli vjekovima branjenu državnost, sveli su je na bezimenu provinciju unitarne Jugoslavije. Nerealno očekujući da im takva država može donijeti bilo kakav napredak i prosperitet.
