Zato smo i pomislili da kada nadležne institucije bježe od ovih tema – jer očekuju od nekog da im kažu da to ne rade – pokušamo da iniciramo dijalog oko pitanja koja je predmet dijaloga već 100 godina. Danas bar znamo glavne tokove tog dijaloga, i budimo svjesni da se još dugo neće završiti. Ali to ne znači da nemamo potrebu da ga bar malo kultivišemo i racionalizujemo – poručeno je sa današnjeg naučnog skupa povodom crnogorskih podjela u svjetlu stogodišnjice Božićnjeg ustanka.
Akademik Šerbo Rastoder je na početku svog izlaganja pokušao da odgovori na problematizovano pitanje, da li se radi o pobuni ili ustanku?
''Pojam uređenja istorijskog događaja je vrlo značajan. Ja moram priznati da sam pripadao onoj generaciji istoričara koji je dugo upotrebljavao termin pobuna, po nekoj inerciji i naravno kao takav bio saglasan da se tog datuma neko pobunio protiv nečega. Međutim bio sam slobodan da konsultujem postojeće rječnike. Na moje veliko iznenađenje ustanovio sam da u svim rječnicima, riječ buna, pobuna i ustanak su sinonimi. U tom smislu, sam bio uvjeren da suštinski neću pogriješiti imenujem jednim ili drugim ili trećim imenom. Posebno čitajući tekst akademika Mijata Šukovića, sebi dao za pravo da to dodatno problematizujem i onda sam ustanovio sljedeće - da su ovo sinonimi po značenju ali su potpuno različiti pojmovi po sadržaju. Više je nego jasno da sadržaj ovih pojmova određuje suštinu i karakter samog događaja i u tom smislu sam ustanovio da u političkim enciklopedijama pobuna ili buna ipak znače događaj kratkoročnog značenja, manjeg obima i mnogo manjeg uticaja. U tom smislu sam ja na osnovu takve argumentacije ipak ustanovio da je ovaj događaj, ako ćemo ispravno, treba da zovemo ustanak', kazao je Rastoder.
On je dalje naveo argumente da je Božićni ustanak zapravo podignut 21. decembra 1918. godine.
''Utvrdio sam da u onome što je proglas Ustanika, u onome što je medalja a koja je skovana povodom ustanka u onome što svaki dokument nalaže se izvodi datum da je Ustanak započet 21. decembra 1918. godine. Treba imati na umu da je gregorijanski kalendar na ovim prostorima zaživio tek negdje od sredine januara 1919. godine. Kada govorim o 21. decembru onda govorim o julinajskom kalendaru a pošto je razlika od 13 dana onda bi to bio 3. januar. Zašto je čitava pažnja datuma ustanka fokusirana uoči božića 1918. godine. Ono što ja želim da kažem a to je da se ovdje Božić i Badnje veče javlja kao ponovni simbol crnogorskog raskola i u tom smislu u referatu koji sam napisao ja sam citirao doktora Sekulu Drljevića koji je dao najbolje objašnjenje o značenju Badnje večeri i Božića u crnogorskoj istoriji. Ako je ustanak podignut 21. decembra 1918. godine postalvja se pitanje kada je on završen. U istoriji trajanja procesa posljednji ideolozi Božićnog ustanka su likvidirani 9. marta 1929. godine - braća Drago i Radoš Bulatovići. Onda se moramo saglasiti sa stavom da je Božićni ustanak zapravo niz događaja koji se mogu pratiti od 21. decembra 1918. pa sve do 9. marta 1929. godine. O ciljevima ustanka objavljeno je na stotinu istorijskih izvora i knjiga. Ambicija je bila da se ponište odluke Podgoričke skupštine, te da se preuzme vlast od izvršnog narodnog odbora koji je bio privremeno na vlast. U tom smislu ima jedna za mene vrlo zanimljiva stvar. Od početne teze mi smo za to da se ujedinimo ravnopravno ruku pod ruku, ali, kako se prate istorijski dokumenti sve više se ide ka onom temeljnom cilju samostalne Crne Gore koja se objelodanjuje kao ključni i jedini programski cilj ustanka'', istakao je on.
Rastoder je odgovorio i na pitanje protiv koga je podignut Ustanak?
''Vrlo važno je jer se u našoj istorijografiji prave dvije fatalne greške - previđa se da je Crna Gora okupirana od strane savezničkih vojski 7. oktobra 1918. godine odlukom versaljske komore. Šta to znači - da su formalno okupacione trupe u Crnoj Gori u to vrijeme francuske na čije čelo je bio general Venel. Te snage su podređene komandi istočne vojske u Carigradu. Takođe je važno da je činjenica da su srpske trupe postale dio okupacionih trupa samo zahvaljujući volji i manevru francuske. U prvom mandatu one nisu predviđene bile kao trupe koje će učestvovati u okupaciji Crne Gore. Komanda ovih trupa je u Kotoru a taj grad je tada još uvijek formalno pravno bio Austrougarski. Vrlo često se okupacione trupe u Crnoj Gori isključivo pozicioniraju na srpske trupe. To nije tačno. Srpske trupe su dio okupacionih trupa, one su podređene komandi savezničke vojske i dokaz tome je sljedeći - kada se ustanici oko Cetinja ne dolazi general Milutinović da ih smijeni već gneral Venel, koji je formalno komandant. Šta je ovdje suština - u svim proglasima ustanika navodi se kao cilj da srpske trupe napuste Crnu Goru. Da bi srpske trupe napustile Crnu Goru, formalno, moraju imati dozvolu francuske komande ili vrhovne komande u Kotoru. Cilj je bio potpuno nerealan i izvan kontektsta razumijevanja. Ako su francuske trupe uvele srpske trupe u Crnu Goru, onda bi formalno, Venel bio taj koji bi mogao da naredi srpskim trupama da je i napusti. Ovo je važno što se sredinom 1912. u javnosti aktuelizuje pitanje napuštanja srpskih trupa iz Crne Gore a onda se javlja vrlo veliki pritisak na Francusku da tu inicijativu onemogući kao što je i onemogućena'', kazao je Rastoder.
Rastoder se takođe dotakao pitanja - ko je podigao Ustanak?
''Ja sam razmišljajući o ovoj stvari djelimično prihvatio argumentaciju kolege Novaka Adžića koji kaže da je Jovan S. Plamenac bio politički vođa Ustanka a da je Krsto Zrno Popović vojni komandant. Suštinski postalvja se pitanje, ko je njih izabrao, da li ih je neko birao? Istražujući tu problematiku sklon sam sljedećoj tvrdnji - 7. oktobra 1918. godine kralj Nikola imenuje Jovana S. Plamenca za vrvhovnog, vojnog i civilnog predstavnika vlasti u Crnoj Gori. Sa tim imenovanjem on se ponaša kao jedini predstavnik kraljevske Valde i samo se time može shvatiti, prihvatiti i objasniti činjenica da svi crnogorski glavari bez pogovora poštuju komandu Plamenca'', istakao je on.
Rastoder je istakao da diskusiju iziskuje i pitanje o brojevima kao i dilema - u jednoj državi dvije vojske.
''Kada se radi o brojevima one kole kolege koje žele umanjiti značaj ovoga događaja citiraju samo Jovana Ćetkovića i one slične njemu, gdje tvrde da je u Crnoj Gori bilo 500 vojnika srpskih trupa. Pri tome te kolege zaboravljaju istraživanje akademika Dima Vujovića koji kaže vrlo jasno da je u Crnoj Gori bilo tada 9083 srpskih vojnika. Ta cifra ne mora da znači ništa ali je bitna zbog sljedećeg - ako je u pitanju ustanak, a jeste, ko ga slama, ko ga ugušuje? Da li imate u istoriji pojavu da nešto što nije ustanak slama vojska? Ovdje imate od 1918. pa do 1929. godine učešće vojske u gušenju ustanka. Tu nema dileme, dovoljno je pročitati izvještaje Dragutina Milutinovića ili Miloša Mihajlovića i to potpuno usaglasiti'', kazao je Rastoder.
Na okruglom stolu je govorio i Zoran Lakić koji smatra da je tadašnja podjela prenijeta i na dalje generacije, te da su se očevi preko sinova dijelili na četnike i partizane, i da su time nastavili još žešću borbu od one koju su vodili kao bjelaši i zelenaši.
''I dan danas se te stare podjele nastavljaju, često i po pravili još žešće od prehtodnih. Ona druga strana u sukobu teško dolazi do posla danas, do izdavača, do društvenih priznanja, brišu se neke eminentne, čak i volonterske aktivnosti. Kao najnoviji primjer navodim monografiju o Kulturno umjetničkom društvu Budo Tomović ili promociju monografije o slikaru Jovu Ivanoviću, itd. Lako je zaključiti da zbog takvih posledica, ranijih a i novijih neslaganja, najviše je gubila Crna Gora'', kazao je Lakić.
On ipak smatra, da se ne može Božni ustanak kategorisati kao takav, već kao pobuna.
''Ovo se ne može nazvati ustankom već nekom vrstom pobune, poput današnjih pobuna kada se radnicima ne isplaćuje zarađeni lični dohodak. Događaji iz 90ih godina prošloga vijeka, koji su uzburkali Crnu Goru, gdje se iz korijena promijenio i sistem vlasti u Crnoj Gori, akademik Vlado Strugar je nazvao - velika buna. Ni Božićni ustanak, kako se naziva, nije bio zapravo ustanak iz prostog razloga jer su potrebne mnoge druge osobenosti koje nisu postojale - kao što su program stanovnika, organizacija, masovnost ustanika i to je dosta kolega Šerbo objasnio u svom uvodnom izlaganju. Tako ga ne nazivaju ni pobunjenici. Postoji na stotine arhivskih dokumenata i u svima se oni nazivaju pobunjenicima. rema dnevničkim zapisima Krsta Zrna Popovića, koje je objavio pasionirani istoričar Veljko Sjekloća, i Krsto je ove događaje nazivao pobunom. Kada je riječ o njegovom nacionalnom identitetu kazivao se Srbinom, naravno iz Crne Gore. Bio je pristalica kralja Nikole kao i mnogi drugi, ali Crna Gora nije samo kralj, već i narod'', kazao je Lakić.
Učesnik okruglog stola Radoje Pajović mišljenja je da je podjela aktuelizovana i danas, te da je potpaljuju pojedini političari kao i Srpska pravoslavna crkva.
''Danas izgleda da su podjele veće nego ikad. Na polčitičkoj sceni Crne Gore vlada ogromna nesloga. Jedan broj političara radi za interese tuđih država koje ni najmanje nisu naklonjene Crnoj Gori. Neki pokazuju i neskriveno neprijateljstvo. Taj dio političara podriva interese Crne Gore gdje god stigne. Dio poslanika ne dolazi ni u poslaničke klupe. Njih interesuje samo da zbace aktuelnu vlast pa da je preuzmu, te izgleda nemaju drugog programa. Vođstvo Srpske pravoslavne crkve sije mržnju prema svemu što je cnrogorsko. Oni ne priznaju ni crnogorsku državu ni crnogorski narod. Njih Mitropolit Amfilohije naziva Đilasovim kopiladima, volovima i fekalijama. Crnogorsku crkvu ne samo da ne priznaju već je nazivaju najpogrdnijim imenima a crnogorsku autokefalnost nazivaju autofekalnost. Kao da se zaboravlja da je Aleksandar Karađorđević, 1920. godine nekakonski ukinuo crnogorsku autokefalnu crkvu a SPC, to jeste njena crnogorsko-primorska mitropolija, baštini sve crnogorske crkve i manastire koje su unijeli kao njihovo vlasništvo što nije u skladu ni sa međunarodnim pravom. Oni takođe šire lažnu propagandu kako su u Crnoj Gori tobože Srbi ugroženi. Crkveni velikodostojevnici šire grube neistine da je danas u Crnoj Gori teži položaj Srba nego u NDH. Takve izjave podržava i dio srpskog državnog rukovodstva. Srpski mitropolitt u Crnoj Gori ističe da bi bilo bolje da je u ovoj državi podignut Musoliniju nego Titu čime je jasno istakao svoje ideološko ali i političko opredjeljenje. On ignoriše CPC koja je još od period Balšića baštini visoki stepen crkvene samostalnosti a od 1700. do 1920. godine, CPC je imala i de fakto i de jure svoju autokefalnost a 112 godina od 1766. do 1878. bila je jedina autokefalna crkva na Balkanu. SPC utiče krajnje destruktivno i u današnjem vremeno još više raspiruje crnogorske podjele i pridodaje stanju'', smatra Pajović.
Pajović je dodao da je u Regionu stanje katastrofalno i da pojedini zveckaju ratnim ključevima i idu ka cilju koji se plaća krvlju, te da se za ovakvo stanje mora naći odgovor, da se moraju prevazići podjele i da se mora riješiti ''opasna ratno huškačka propaganda''.
''Može se samo pretpostaviti što bi se dogodilo da ovako podijeljeni dočekamo eventualni rat'', kazao je on.
Premija riječima istoričara Aleksandra Stamatovića nepobitna je činjenica da su zelenaši učestvovali u izborima za Skupštinu u Podgorici i da je smatraju legitimnom.
„Zašto poslije odluka Podgoričke skupštine Božićni ustanak? Da li je to po onom prosto narodnom, ko gubi ima ili nema pravo da se ljuti, ili ko gubi pokušava da izvrši revizuju onoga što je izgubio“, upitao je Stamatović.
Novak Kilibarda poručio je da Božični ustanak ima istorijski glas kao najelitnija borba za očuvanje Crne Gore.
Akademik CANU Jevrem Brković kazao je da se malo zna kako je Crna Gora platila svoju ljubav prema Srbiji 1918- kada se desilo da jedna milenijumska državnost bude poništena, kako je istakao nečasno tzv. Podgoričkom skupštinom.
„Priželjkivati novu Podgoričku skupštinu znači da bi došlo do drugog Božićnjeg ustanka. Slavlje jedne drame, sramne prevare samo je ciničan način da otvaraju stare rane. Poređenja radi, to je kao da umjesto ideje velike Francuske revolucuije, Francuzi slave giljotinju“, kazao je Brković.
