Istoriografski važan zapis, memoarsko svjedočenje o znamenitom crnogorskom državotvornom i nacionalno–slobodarskom otporu ugnjetačkom sistemu u Kraljevini Jugoslaviji- Belvederskom protestnom zboru od 26. juna 1936, nadomak grada Cetinja, koji je organizovan u saradnji i sa učešćem, dominantno, federalista i komunista iz Crne Gore, ostavio je i Jovan Marinović (rođen u selu Očinići kod Cetinja, 1908. -umro u Beogradu 1982).
Marinović je bio diplomirani pravnik, član KPJ od 1931. godine, koji će biti uhapšen i zatvoren u Beogradu - od novembra 1934. godine, da bi februara 1935. godine bio osuđen na 4 godine političke robije, koju je do maja 1937. godine izdržavao u Sremskoj Mitrovici, nakon čega će biti protjeran u Crnu Goru. U vrijeme održavanja Belvederskog protesnog zbora, Jovan Marinović je bio na izdržavanju zatvorske kazne kao politički osuđenik u Sremskoj Mitrovici, ali je o njemu bio detaljno obaviješten onda i puno znao.
Jovan Marinović je od 1. jula 1937 do marta 1939. godine bio sekretar Pokrajinskog Komiteta KPJ za Crnu Goru. Smijenjen je sa tog položaja zato što je smatran pristalicom Petka Miletića. Jovan Marinović je bio istaknuti učesnik NOB-a od 13 jula 1941, i nosilac Partizanske spomenice (1941) i vrlo značajna ličnost i u poslijeratnom jugoslovenskom društvu.
U memoarima pod naslovom „Tridesete godine“, Marinović piše o razlozima, urocima i povodima održavanja Belvederskog protesnog zbora (1936), te zašto i kako je zabranjen od strane vlasti, njegovom toku i posljedicama, navodeći da je na protestu učestvovalo 2.000 ljudi, te kako su zbog isticanja crnogorskog nacionalnog pitanja i potlačenosti Crnogoraca i zahtjeva za ravnopravnost Crne Gore u Jugoslaviji, brojni političari iz redova opozicionih radikala, demokrata i zemljoradnika otkazali saradnju da učestvuju s komunistima na zboru, i kako predstavnici radikala, demokrata i zemljoradnika nijesu mogli prihvatiti saradnju s crnogorskim federalistima, mada ni federalisti nijesu htjeli od ranije sa njima saradnju, zbog njihovog protivljenja političkim snagama centralizma i unitarizma.
O Belvederskim demonstracijama piše Jovan Marinović u svojim memoarima koji su pod naslovom „Tridesete godine“ objavljenim u Beogradu 1981. Jovan Marinović o tome piše: „Revolt crnogorskog naroda protiv velikosrpskog režima rastao je neprestano. Taj revolt je uzeo ovoga puta široke razmjere zbog svakodnevnih vijesti o ponižavajućim i divljačkim premlaćivanjima i mučenjima crnogorskih komunista u sarajevskom i dubrovačkom zatvoru.
Međutim, predstavnici režima u Crnoj Gori, ban tzv. Zetske banovine i njegovi najbliži saradnici, poznavali su sasvim dobro raspoloženje naroda protiv režima i nije im ni na pamet padalo da daju dozvolu za održavanje protesnog zbora na Cetinju. Poučeni ranijim iskustvom, bili su uvjereni da će se zbor pretvoriti u masovne demonstracije protiv vlade i njene antinarodne politike.
Ako se ovome doda da je Pokrajinski komitet KPJ, u ranije pomenutom letku, pozvao narod „na veliki narodni pohod na Cetinje“, da su u proglasu inicijativnog odbora za sazivanje zbora upućeni vrlo oštri napadi na režim u vidu parola: „borba protiv nasilja“, „protiv ropstva i nasilja“, „protiv narodnih krvopija“, „za ravopravnost Crne Gore“, onda je jasno da organi vlasti nijesu imali ni volje ni hrabrosti da odobre legalno održavanje masovnog zbora na Cetinju.
I ne samo to. Građanski političari, radikali, demokrati i zemljoradnici, koji su prethodno dali pristanak za aktivno učešće na zboru, uplašeni oštrim napadima na jugoslovensku vladu, otkazali su saradnju sa komunistima. Posebno ih je iritirao zahtjev „za ravnopravnost Crne Gore“ u Jugoslaviji. U ovom zahtjevu oni su vidjeli da je riječ o priznanju nacionalne individualnosti crnogorskog naroda, o priznanju njegovih nacionalnih prava kao i drugim narodima u Jugoslaviji, sa čime se oni nikada nijesu mogli da pomire kao pobornici i pristalice tzv. „ujedinjenja“ 1918. godine, koje je dovelo do stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u kojoj su pogažena nacionalna prava svih jugoslovenskih naroda, među njima i crnogorskog. Ipak, radikali, demokrati i zemljoradnici bili su spremni na saradnju s komunistima u drugim oblastima društveno-političkog života Crne Gore.
Oni su zajedno sa našom partijom učestvovali u demonstracijama i drugim akcijama protiv beogradske vlade kada je bila riječ o borbi za demokratska prava i slobode, za slobodne parlamentarne izbore i dolazak na vlast jedne demokratske vlade koja će biti u stanju da rješava goruća unutrašnjopolitička pitanja. Oni su se takođe zajedno sa nama borili za za slobodu zbora i dogovora, za slobodu štampe, protiv siromaštva i ekonomskog izrabljivanja crnogorskog naroda.
Posebno su prvaci Zemljoradničke stranke u Crnoj Gori bili spremni na raznovrsne oblike borbe protiv režima kojom su rukovdili komunisti. Ta saradnja i zajednička borba došle su naročito do izražaja od 1937. godine pa nadalje. Mi smo takvu saradnju prihvatali, a ostavljali po strani pitanja na kojima smo se razilazili, kao što je slučaj sa crnogorskim nacionalnim pitanjem. Istina, predstavnici navedenih građanskih partija nijesu mogli da se pomire sa stavom naše Partije o njenoj zajedničkoj borbi sa federalističkom strankom za priznanje nacionalnih prava crnogorskog naroda i federativnog uređenja Jugoslavije, u kome bi i Crna Gora stekla punu ravnopravost“.
Jovan Marinović govori, u memoarima, o saradnji između komunista i federalista u tome periodu i objašnjava razloge zbog kojih je uspostavljena ta saradnja.
O saradnji komunista i federalista on ističe: „Sa Federalističkom strankom smo u ovom periodu tijesno sarađivali. Ta saradnja je posebno dolazila do izražaja u nacionalnom pitanju, jer su federalisti unijeli u svoj program zahtjev za priznanje nacionalnih prava crnogorskog naroda i za federativno uređenje Jugoslavije, u kome bi bila zagarantovana ravnopravnost svih njenih naroda. Ali i prvaci Federalističke stranke su se uplašili „velikog narodnog pohoda na cetinje“, pogotovo kada su saznali da su vlasti zabranile održavanje protesnog zbora na Cetinju. I oni su otkazali svoje učešće na zboru“.
Neki od lidera Crnogorske stranke (federalista) doista nijesu učestvovali na Zboru na Belvederu, pojedini su bili rezervisani, ali nekoliko istaknutih prvaka federalista bili su na protesnom zboru ili učestvovali u njegovoj organizaciji, a bili su brojni uhapšeni prije održavanja zbora, pa su time onemogućeni, dok su glasači Crnogorske stranke masovno učestvovali na zboru i to većinski, a protiv prvaka Crnogorske stranke (federalista) bivšeg crnogorskog ministra i predsjednika Crnogorske narodne skupštine Petra Plamenca, diplomate dr Iva Jovićevića, komandira Jovana Belova Vujovića i bivšeg crnogorskog ministra Sava Vuletića itd., biće otvorena zbog Belvedera krivična istraga.
Na Belvederu će biti ubijen federalista oficir stare crnogorske vojske Ilija -Šunja Vukmanović iz Crmnice, a ranjen jedan od glavnih organizatora demonstranata iz Crmnice Petar Lekić, funkcioner Crnogorske stranke. Na zboru će uzeti učešća i Petar Lompar, Todor Borozan i brojni drugi pripadnici Crnogorske stranke i KPJ.
Jovan Marinović u rečenim memoarima navodi da su komunisti ostvarili saradnju i sa pojedinim građanskim opozicionim političarima poput Stojana Špadijera, koji je uzeo aktivno učešće i bio jedna od vodećih javnih ličnosti na Belvederskom protesnom zboru.
O samom Belvederskom protestu Jovan Marinović je ostavio faktografski vrijedan zapis, naglašavajući presudnu ulogu komunista u tom događaju, te opisujući kako se odvijao zbor i kako je policija i žandarmerija pucala na demonstrante. Mada su demonstracije na Belevederu 1926 bio zajednička akcija primarno federalista i komunista.
S tim u vezi Marinović bilježi da „zabrana zbora nije negativno uticala na raspoloženje naroda. Naprotiv, mase su bile ustalasane i pokrenute na odlučnu bor bu protiv režima. Na poziv Partije za pohod na Cetinje, kolone ljudi preplavile su prilaze Cetinju. Sve je bilo dobro i planski organizovano. Glavne snage, oko 2.000 demonstranata, kretale su se pravcem od Rijeke Crnojevića prema Belvederu, kamenitom uzvišenju na oko 3 km od Cetinja, gdje su već žandarmi i policajci, naoružani mitraljezima i puškama, zauzeli položaje, čvrsto riješeni da ne dozvole demonstrantima ulazak u grad.
Partijsko rukovodstvo je moralo da u takvoj situaciji brzo reaguje i odluči šta da se radi. Mirno se razići značilo bi kapitulirati i izgubiti povjerenje masa, koje su, izgleda, kasno saznale za zabranu održavanja protesnog zbora na Cetinju. Nastaviti put u grad bilo bi besciljno, jer su žandarmi i policajci dobili naređenje da oružjem spriječe ulazak demonstranata u Cetinje. Zbog svega toga, na licu mjesta je donijeta odluka da se tu, na Belvederu, održi protesni zbor. Na zboru je prvi govorio Stojan Špadijer, bivši narodni poslanik, zatim Mirko Vešović, advokat, tada naš simpatizer, kasnije komunista, član Partije, parizan od 1941, poginuo u narodnooslobodilačkom ratu i, najzad, Bogdan Ivanović, u ime Komunističke partije.
Govornici su oštro osudili režim Milana Stojadinovića i nasilja koja se vrše nad uhapšenim crnogorskim komunistima. Zahtijevali su njihovo neodložno puštanje na slobodu ili izvođenje pred redovni sud, ustajući odlučno protiv predaje na suđenje zloglasnom Sudu za zaštitu države. Govornici su potom tražili uvođenje takvog režima u Jugoslaviji koji će garantovati demokratska i nacionalna prava svim jugoslovenskim narodima u njihovoj zajedničkoj državi.
Demonstranti su oduševljeno pozdravili govornike, uzvikujući razne parole protiv nenarodnog režima. Na poziv organizatora zbora, mase su počele da se mirno razilaze. Međutim, upravo u tom trenutku, kada je bilo jasno da se odustalo od pohoda na Cetinje, došlo je do krvoprolića. Na provokativni pucanj, do kojeg je, po svoj prilici, došlo po naredb banaske uprave na Cetinju, žandarmi i policijaci su osuli paljbu iz mitraljeza i pušaka na goloruki narod. Bilans tog krvavog obračuna bio je tragičan. Podaci o broju žrtava su različiti“.
Marinović konstatuje da je poginulo 7, a lakše i teže ranjeno 25 demonstranata. Međutim, broj poginulih iznosio je 6 demonstranata.
Marinović piše potom da „belvederske žrtve nijesu bile uzaludne“ i da je događaj predstavljao težak udarac za „reakcionarni jugoslovenski režim“, te da je Belveder pokazao „svijetli primjer herojske borbe crnogorskog naroda i njegovu spremnost da se, i u najtežim prilikama pod rukovodstvom naše partije, bori do kraja protiv nenarodnih režima bivše Jugoslavije za svoja demokratska i nacionalna prava“.
Po Jovanu Marinoviću Belvederski događaj od 26. Juna 1936. Godine, dao je konkretne rezultate, između ostalog i zato što je uslovio „brzo izvođenje pred sud i puštanje na slobodu ogromne većine pohapšenih komunista“.
Belveder 1936. godine bio je junački opor velikosrpskom zlu protiv Crne Gore.
CEP se suboko klanja junacima crnogorakog Belvedera 1936 i u smislu oporuke poručuje Nikad nećemo dati nikome našu Crnu Goru i njenu slobodu, niti ćemo kapitulirati pred izrodima Crne Gore i onima koji je i danas prodaju zasrebrenjake.
