Plan upravljanja obalnim područjem Bokokotorskog zaliva rezultat je sprovođenja jedne od akcija Nacionalne strategije integralnog upravljanja obalnim područjem Crne Gore i odgovor je na ključne izazove i rizike zbog klimatskih promjena i neodrživog korišćenja resursa u području Boke Kotorske. Obuhvata tri opštine: Kotor, Tivat i Herceg Novi, a njegova izrada, koja je počela 2022. godine, predvođena je od strane Centra za regionalne aktivnosti/Programa prioritetnih akcija ( PAP/RAC) koji djeluje u okviru Programa Ujedinjenih nacija za zaštitu životne sredine/Mediteranskog akcionog plana (UNEP/MAP), sa sjedištem u Splitu.
Plan je ostvaren u okviru međunarodnog projekta MEDProgramme, koji finansira Svjetski fond za životnu sredinu (GEF), u saradnji sa partnerom Plan Bleu iz Marseja, Ministarstvom ekologije održivog razvoja i razvoja sjevera stručnim timovima i brojnim lokalnim i nacionalnim akterima koji su aktivno doprinosili njegovom razvoju. Voditelj programa PAP/RAC Ivan Sekovski u intervjuu za Pobjedu govorio je o razlozima donošenja plana, kao i budućim aktivnostima.
Što je bio glavni motiv za izradu ovog plana i kako on doprinosi očuvanju prirodnih i kulturnih resursa Bokokotorskog zaliva, koji su prepoznati i na Uneskovoj listi svjetske baštine?
Sekovski: Izrada planova i strategija obalnih područja temeljni je dio Mediteranskog protokola o integralnom upravljanju obalnim područjem, koji je Crna Gora ratifikovala još 2012. godine. Nedugo nakon toga izrađena je i usvojena Nacionalna strategija integralnog upravljanja obalnim područjem Crne Gore koja poziva na izradu ovakvog plana – koji će biti realizovan na odabranom lokalitetu i koji će se fokusirati na prilagođavanje klimatskim promjenama. Tokom razrade projekta MEDprogramme, finansiranog od strane Svjetskog fonda za životnu sredinu (GEF), odlučeno je da taj lokalitet u Crnoj Gori bude upravo Bokokotorski zaliv. Ovo područje odabrano je zbog svoje izuzetne vrijednosti – prirodne i kulturne, ali i njegove ranjivosti. Radi se o izuzetno zatvorenom akvatorijumu omeđenom strmim planinama koji je pod pritiskom ljudskih djelatnosti, ali i klimatskih uticaja – poplava, oluja i suša, što su prepoznali donatori projekta. Među 10 mediteranskih zemalja koje učestvuju u projektu, ovakav plan izrađen je samo u Boki i u jednoj obalnoj regiji u Maroku. Specifičnost ovakvog plana upravo je integralni pristup koji gleda na sve aspekte obalnih područja (prirodu, ljude i razne sektorske djelatnosti), kao na međusobno povezane djelove cjeline. Uz to, plan je izrađen participativnim pristupom. Naša institucija (PAP/RAC) bila je koordinator izrade ovog plana, dok su pravi izrađivači bili lokalni/opštinski i nacionalni eksperti i zaposleni, te brojni akteri koji su učestvovali na takozvanim Climagine radionicama i davali svoje prijedloge o potencijalnim rješenjima za određene probleme u zalivu. Pritom, moramo posebno zahvaliti Ministarstvu ekologije, održivog razvoja i razvoja sjevera na podršci, kao i centru Plan Bleu iz Marselja koji je koordinisao pomenute Climagine participativne radionice.
Koji su najveći izazovi identifikovani tokom izrade plana, posebno u kontekstu sve izraženijih klimatskih promjena i njihove prijetnje obalnom području?
Sekovski: Na prvoj participativnoj radionici održanoj u Tivtu u decembru 2021. godine, ključni akteri iz područja Boke, ali i šire, odredili su prioritetne teme za koje smatraju da je bitno da se obrade u ovom planu, a to su: obalna urbanizacija i saobraćajna infrastruktura, vodosnabdijevanje i otpadne vode, upravljanje otpadom, problemi overturizma, ranjivost morskog ekosistema i, na kraju, klimatske promjene kao transverzalna tema koja utiče na veliku većinu ostalih pomenutih tema. Urađena je analiza klimatskih rizika od strane nacionalne grupa eksperata Plan M, koja kao glavne klimatske rizike navodi sve veće temperature (u ljetnim mjesecima veće i do 2ºC do 2040. godine u odnosu na period od 1960 do 1990), izraženije suše (predviđa se porast uzastopnih sušnih dana ljeti za pet do 10 odsto do 2040. godine, naročito za područja Kotora, Tivta i Luštice) i podizanje nivoa mora, što u kombinaciji s meteorološkim i okeanografskim faktorima može dovesti do poplavljivanja određenih zona kao što su područja Igala, Morinja, Kotora, Solila.... Svi ovi pritisci dovešće do sve većih uticaja na infrastrukturu (najviše kroz bujične poplave i poplave s mora), ali i uticaj visokih temperatura i suša na vodosnabdijevanje, ljudsko zdravlje, poljoprivredu, pa i na širenje požara zbog sve suvlje drvne mase. Veće temperature mora uticaće na sastav vrsta u morskom ekosistemu, u kojem se sve više susrećemo sa jedinkama iz toplijih mora. Klimatske promjene posebno će imati uticaj na bentonska staništa u smislu temperaturnog stresa, jer bentoski organizmi nemaju mogućnost „bježanja“ u područja gdje su pogodniji uslovi. Sve te promjene u moru uticaće na biodiverzitet morske sredine, ali i posljedično na ribarstvo, marikulturu, pa i marinski turizam.
Jedna od ključnih tema plana jeste održivi razvoj turizma. Kako planirate da balansirate potrebe turističkog sektora s očuvanjem lokalnih zajednica i osjetljive morske i kopnene sredine?
Sekovski: Bez očuvanja životne sredine budućnost turizma je neizvjesna na čitavom Jadranu. Gosti upravo i dolaze radi čistog mora, prirodnih ljepota i očuvane kulturne baštine. Važno je da uticaji turizma, kao najizraženije ekonomske djelatnosti na obali, budu minimalni na životnu sredinu. Očuvanje životne sredine i zelenih površina nije prepreka turističkim investicijama, već je upravo potreba za turizam višeg standarda koji traži uređene ozelenjene površine koje, između ostalog, snižavaju temperaturni stres u ljetnim mjesecima, kada je broj noćenja najveći. Trend „apartmanizacije“ i potrošnje prostora je izražen duž naselja na obali Boke, najčešće u svrhu punjenja kapaciteta u visokoj sezoni tj. u ljetnim mjesecima, od juna do avgusta. Potencijal cjelogodišnje ponude zdravstvenog, sportskog, kongresnog, izletničkog i kulturnog turizma je stoga u Boki relativno zanemaren. Pritisak overturizma na samu obalu mogao bi se smanjiti razvijanjem cjelogodišnje ponude i drugih tipova turizma, uključujući ponudu u zaleđu Boke - integrišući seoska naselja, gazdinstva i ekološku poljoprivredu u jedan oblik turističkog razvoja koji se generalno ne smatra „invazivnim“ na životnu sredinu.
Kao posebno zabrinjavajući faktor u planu ističe se potencijalni uticaj marinskog turizma (ali i ljudskih aktivnosti na kopnu, poput nasipanja plaža) na akvatorijum Boke i njene morske ekosisteme, pogotovo kada se uzme u obzir uvučenost zaliva u kopno i slab protok vodenih masa sa otvorenim morem. Tu je prije svega neophodno procijeniti kapacitet nosivosti sredine, odnosno procijeniti granice sposobnosti obalne zone i morskog akvatorijuma da podrži sve postojeće i planirane ljudske aktivnosti, a u kojima se sve ekološke performanse održavaju na održivom nivou. Za morsku sredinu to bi bukvalno značilo definisati broj plovnih objekata koji dnevno mogu uploviti u Boku (kruzera, jahti, brodova) zbog uticaja na životnu sredinu i na kvalitet života lokalnog stanovništva kroz zagađenje, sidrenje, zamućivanje morske vode, uticaj buke itd. S pozitivne strane, vrijednost morske sredine Boke sve je više prepoznata, pa su ove godine proglašena dva morska zaštićena područja – Sopot i Dražin Vrt. Fascinantan je podatak da populacija zlatnog korala savalia savaglia na ovim lokalitetima po brojnosti predstavlja jednu od najznačajnijih populacija na čitavom Mediteranu.
S obzirom na to da je plan indikativan, a ne normativan dokument, koji su konkretni koraci predviđeni za njegovu implementaciju i koliko je važno osigurati međunarodnu podršku i finansiranje za sprovođenje mjera?
Sekovski: Za nas u PAP/RAC-u ovaj plan je specifičan jer po prvi put imamo plan za područje koje obuhvata više administrativno-odvojenih jedinica (opštine Herceg Novi, Kotor i Tivat) koje jedino ima smisla povezati u cjelinu Boke na osnovu ekosistemskog principa, jer problemi zaliva, bilo da su vezani za klimatske pritiske ili pritiske na životnu sredinu, ne poznaju administrativne granice. Upravo zbog toga, za njegovu implementaciju bitna je saradnja među opštinama, ali i saradnja na nacionalnim nivou. S obzirom na to da je plan na neki način produkt nacionalne strategije integralnog upravljanja obalnim područjem, mislim da je bitno da mu se prida važnost nekim oblikom usvajanja na nacionalnom nivou. Ovo nije nekakav novi prostorni plan, već strateški plan čiji nalazi mogu poslužiti kao smjernice, odnosno inputi za „normativne“ planove, ne samo prostorne, već i određene sektorske planove. Sljedeći korak s naše strane, s obzirom na to da projekat traje još skoro godinu, bila bi izrada akcionog plana u kojem bi se svaka mjera dodatno konkretizovala – kroz određivanje nadležnosti za svaku mjeru, trajanje njene primjene i slično, ali i ukazivanje na moguće izvore finansiranja. Iz našeg prethodnog iskustva, ono što bi definitvno bio „plus“ u privlačenju međunarodne podrške i finansiranja sprovođenja određenih mjera jeste to što se do njih došlo participativnim putem. Ne radi se o „top-down“ odlukama o tome što je za Boku važno, već su u prijedlogu mjera integrisana mišljenja onih koji tu žive i rade. Bez daljeg odlaganja, za uspješno sprovođenje mjera treba jačati saradnju i kapacitete svih relevantnih aktera, od nacionalnih i lokalnih vlasti, instituta, nevladinih organizacija, univerziteta ali i privatnog sektora. Samo zajedničkim snagama svih zainteresovanih strana ovaj plan može postati mnogo više od još jednog ,,papira u fioci“.
Kotor je posebno ranjiv kada su u pitanju klimatske promjene i poplave, što je istaknuto u planu. Koje konkretne mjere predlažete za zaštitu Starog grada Kotora, njegove kulturne baštine i obalne infrastrukture?
Sekovski: Poplave u obalnom području su posebno kompleksna priča jer one mogu doći usljed velikih kiša i pojave bujica u zaleđu, koje onda pronalaze put do obalnih naselja, ali i zbog naglog podizanja nivoa mora usljed takozvanog plimnog talasa (odnosno kombinacije olujnih uslova na moru, vjetra i niskog pritiska). Poseban problem je kada se ,,kopnene“ i ,,morske“ poplave dogode relativno istovremeno, pa tada nastaje efekat koji se na engleskom naziva ,,compound flooding“ i može biti izuzetno štetan za obalnu infrastrukturu. Što se tiče ,,kopnenih“ poplava, važno je čistiti, održavati i revitalizovati bujične kanale koliko god je to moguće. Nažalost, zbog prekomjerne gradnje, mnogo tih kanala je pregrađeno i presječeno, ali treba reći da to nije specifičnost Kotora, već i mnogih drugih obalnih gradova na Mediteranu. Takođe, bitno je ostvariti što više upijajućih zelenih površina tamo gdje je to moguće, koje će upiti višak vode i tako smanjiti efekat poplava. Na zapadu je vidljiv sve veći trend korišćenja propusnih materijala pri gradnji parkinga i puteva – poput popločavanja parkinga kockama ispunjenim šljunkom i slično.
Kod ,,morskih“ poplava, upravo je kotorska gradska riva prva na udaru, kao i područje ulaza u Stari grad. Javnosti su za ovakav tip poplava poznata velika inženjerska rješenja poput onih u Holandiji ili sistema MOSE u Veneciji. Međutim, na istočnoj strani Jadrana, zbog raznih specifičnosti, podižu se obalni zidići (parapeti) kao zaštita od prelivanja mora, koji su relativno niži od onih koji se mogu vidjeti na zapadnoj strani Jadrana i drugim mjestima. Međutim, za bilo kakvo rješenje, potrebno je prvo napraviti detaljne tehničke i ekonomske analize, kao što je analiza troškova i koristi koja će uzeti u obzir i spoljašnje efekte koji se ne mogu monetizovati (na primjer, uticaj zaštitnih struktura na izgled gradova), ali i lokalne specifičnosti. Kotorsko-risanski zaliv je pod zaštitom Uneska i, po mom saznanju, ne bi trebalo biti izmjene obalne crte određenim intervencijama. Na kraju, potrebno je uključiti i lokalnu zajednicu da bi se znalo hoće li određeni zahvat zaštite od poplava, odnosno mjera, biti prihvaćen u javnosti.
