Piše: Dragan Burić
Naši rezultati istraživanja, koji se baziraju na istim podacima koje koristi Svjetska meteorološka organizacija i Međuvladin panel za klimatske promjene, ukazuju da je u periodu od 1951. do 2008. godine trend porasta srednje godišnje temperature vazduha u gridu kome pripada prostor Crne Gore iznosio oko 0,640C. Za isti period (1951-2008), trend porasta godišnje temperature vazduha u Evropi i na globalnom nivou je veći. Dakle, proračuni trenda jasno pokazuju da je porast godišnje temperature, u periodu 1951-2008., manji u Crnoj Gori nego u Evropi i na globalnom nivou. Utvrdili smo da je u posljednje vrijeme došlo do porasta čestine ekstremnih vremenskih događaja na prostoru Crne Gore, što je i opšte poznato. Međutim, rezultati do kojih smo došli se ne uklapaju u teoriju dominacije antropogenog efka staklene bašte. Naša istraživanja kolebanja klime pokazuju da uticaj čovjeka na lokalnu klimu postoji, ali kada je u pitanju regionalni i posebno globalni aspekt, još uvijek ne postoji naučni konsenzus da li čovjek može direktno upravljati procesima u klimatskom sistemu i tako uticati na globalnu klimu. U svakom slučaju, treba uvijek imaniti na umu činjenicu da je klimatski sistem (atmosfera, hidrosfera, bisfera, kriosfera) veoma složen i dinamičan. Promjene jednog elementa ili u jednom dijelu sistema, odražavaju se i na druge komponente, odnosno djelove klimatskog sistema. I drugo, pogrešno je stavljati akcenat na isključivu i postojanu dominaciju jednog faktora na klimu, jer mnogi naučnici ukazuju da se radi o interakcijskom djelovanju više uticaja.
Modeliranje buduće klime: Projekcije klime u budućnosti baziraju se na numeričkom modeliranju, korišćenjem složenih matematičkih modela koji se prvashodno baziraju na cirkulacionoj komponenti i odgovarajućim pretpostavkama (demografski razvoj globalnog stanovništva, ekonomski i tehnološki razvoj - vrsta i količina potrošene energije, upotreba fosilnih goriva i obnovljivih izvora energije, itd). Pretpostavke su prije svega usmjerene na procjenu kretanja emisije gasova staklene bašte (GHG), odnosno procjenu narušavanja energetskog bilansa atmosfere. Grupisanje skupa faktora u jednu cjelinu predstavlja jedan scenario. IPCC je do sada razvio nekoliko scenarija promjene buduće klime, svrstavajući ih u određene familije. Uopšteno gledano, projekcije buduće emisije ugljen-dioksida od strane IPCC bazirane su na četiri „osnovna puta” kojim će se kretati sveukupni život na planeti. Svaki od tih „puteva” svrstan je u dvije grupe (A i B), a svaka grupa ima po 10 scenarija, te se tako dobija 40 scenarija moguće buduće promjene emisije GHG, u prvom redu ugljen-dioksida. U Trećem izvještaju IPCC (TAR, 2001), u dijelu SRES (The Special Report on Emissions Scenarios – Specijalni izvještaj o scenarijima emisija), dat je komentar za četiri familije scenarija (A1, A2, B1 i B2), odnosno grupe i podgrupe scenarija. Najčešće se pominju modeli iz familija A2 i B2, odnosno model A1B. Familija scenarija A2 posmatra budući svijet prilično pesimistički, zadržavanje današnjih tendencija razvoja civilizacije, što će usloviti intenzivniji rast koncentracije CO2 (krajem 21. vijeka oko 840 - 850 ppm). Familija scenarija B2 opisuje svijet prilično optimistički, sa razvijenom sviješću održivog razvoja (zažtita životne sredine, socijalna jednakost itd), što će usloviti znatno sporiji rast koncentracije CO2 (do 580-590 ppm krajem 21. vijeka). Scenario A1B je središnja varijanta između prethodno pomenutih ekstrema. Ovaj model (A1B) predviđa porast koncentracije CO2 na oko 680-700 ppm do 2100. godine, u odnosu na 280 ppm iz
Koliko se može vjerovati klimatskim prognozama: Postoji ne mali broj naučnika koji smatraju da su projekcije temperature, padavina i CO2 za 21. vijek od starane IPCC-a precijenjene, iznoseći pri tome čvrstu argumentaciju. Naime, i pored izuzetnih dostignuća u razvoju savremene meteorologije i dalje postoje krupni problemi u pogledu preciznosti prognoze vremena, a kamoli klime. Tvorac teorije haosa i jedan od prvih koji je razvio numeričke modele i za vremensku prognozu koristio računar, Edvard Loren, utvrdio je da i vrlo mali poremećaji u jednom dinamičkom sistemu, poput atmosfere, mogu da izazovu ogromne promjene. On je ustanovio da čak i faktori koji se smatraju nevažnim mogu da utiču na vrijeme. Lorenc ističe da i male razlike u početnim uslovima numeričkih modela atmosfere mogu da, nakon relativno kratkog vremena, daju dijametralno suprotne izlazne rezultate ili ishode. Diferencijalne jednačine (jednačina u kojoj učestvuju promjenljive i njihovi izvodi), koje se koriste u opisu ponašanja atmosfere, budući determinističke, takođe su veoma zavisne od početnih uslova, te se upotrebljivost praktičkih vremenskih prognoza ograničava na oko jednu sedmicu. Dakle, teorija haosa govori o tome kako male varijacije mogu da utiču na ogromne i kompleksne sisteme kao što je klimatski, odnosno značajnost početnih uslova, njihovu promjenljivost tokom vremena i time na ograničenost predviđanja cirkulacionih procesa u atmosferi. Drugim riječima, činjenica je da su procesi u klimatskom sistemu toliko složeni da su bilo kakva dugoročna predviđanja u vezi sa klimatskim promjenama krajnje nezahvalna, a to znači da treba biti veoma oprezan u prihvatanju takvih prognoza. Mnogi istaknuti naučnici današnjice, koji se bave ovom problematitok, tvrde da su procesi u klimatskom sistemu toliko složeni da su bilo kakva dugoročna predviđanja u vezi sa klimatskim promjenama nemoguća i da je uticaj čovjeka na vrijeme precijenjen. Takođe ističu da su mnoge pojave u posljednje vrijeme (nezapamćene vrućine, požari, poplave) samo neke od izraženih vremenskih promjena širom planete. Međutim, po njima, te promjene su isključivo dio vremenskih ciklusa i nemaju veze sa klimatskim promjenama, koje nikad ne nastupaju odjednom već nezapaženo stotinama godina. U svakom slučaju, naši i rezultati drugih autora ukazuju da su samoregulacioni mehanizmi prirode podcijenjeni i da su neka IPCC tumačenja globalnog otopljavanja i njegovih posljedica ipak predimenzionirana.
Kakve posledice možemo očekivati od mogućih klimatskih promjena: Kada bi znali šta će se dešavati sa vremenom i klimom u budućnosti, mogli bi predvidjeti i pojedine posledice i s tim u vezi preduzeti određene mjere. Zaista bih volio da znam čovjeka koji zna odgovor na ovo pitanje i to podkrijepi argumentima. Dakle, niko pouzdano ne zna po kojem scenariju će se dešavati eventualne promjene režima vremena i s tim u vezi kakve posledice treba očekivati, odnosno da li će vremenskih neprilika biti više ili manje. Ali se zna da vrijeme, vremenske (ne)prilike utiču na sve ljudske aktivnosti, danas više nego u prošlosti. Međutim, treba istaći neke bitne činjenice. Prvo, danas u svijetu živi oko 7 milijardi ljudi i samim tim i vremenske nepogode pogađaju više ljudi danas nego prije 50 ili 100 godina. Drugo, niko pouzdano ne zna da li je vremenskih ekstrema bilo više ili manje u prošlosti nego danas. Treće, u današnje vrijeme, zahvaljujući tehnološkom napredku, čovječanstvo nije bilo nikad sposobnije da se odbrani od vremenskih neprilika. Četvrto, stiče se utisak da je društvo, posebno u našoj zemlji, previše opterećeno ovim pitanjem. Peto, velika je odgovornost na donosioce odluka, političare, koji moraju biti jako oprezni u donošenju pojedinih mjera u vezi sa ovom problematikom. Primjera radi, na jednom skupu se čula ideja da u poljoprivredi treba potencirati razvoj kultura koje su otporne na visoke temperature i sušu. Ali, šta ako u budućnosti bude sve vlažnije i zar nije produktivnije pričati o izgradnji sistema za navodnjavanje. Dakle, ne bi bilo dobro da se u vezi ove problematike donesu određeni planovi ili strategije adaptacije na klimatske promjene na osnovu procjena koje su naučno neutemeljene. U svakom slučaju, iz ove priče o klimatskim promjenama, bez obzira da li se danas dešavaju ili ne, čovjek bi trebao da izvuče jednu bitnu pouku, a to je da smo dio prirode, moramo je koristiti i prije svega čuvati. Crnogorska akademija nauka i umjetnosti je nedavno izdala monografiju ,,Kolebanje klime u Crnoj Gori u drugoj polovini XX i početkom XXI vijeka’’, autora Dragana Burića, Vladana Ducića i Jelene Luković. (Autor je sradnik na Crnogorskom Univerzitetu i samostalni savjetnik u Hidrometeorološkom zavodu Crne Gore)
