- S obzirom na izolaciju i nedostatak konkurentnosti, teško je zadržati najbolje studente, ne samo za kasniji rad, već i za studiranje u Crnoj Gori. Oni perspektivniji svoje kapacitete pokažu već u srednjoj školi, pa najbolji iz svojih generacija napuste zemlju već radi osnovnih studija fizike, kaže dr Sanja Damjanović, fizičarka koja već godinama radi u CERN-u. Ona ističe da svakako nije jedina iz Crne Gore zaposlena u čuvenoj laboratiriji, ali da svakako jeste jedna od veoma rijetkih.
Univerzitet Crne Gore ne pokazuje interesovanje da iskoristi benefite pomenutog sporazuma, ali i sagovornica Portala Analitika trpi zbog neumreženosti naše zemlje u značajne naučne tokove. Dr Damjanović dakle, kao izuzetan naučnik, može raditi u CERN-u ali, kao državljanka zemlje koja nije članica CERN-a, ne može pokrivati nijednu značajniju poziciju u njemu.
Uspjela je da crnogorsku državnu administraciju ubijedi u svrsishodnost i značaj saradnje sa jednom od najpoznatijih i najznačajnijih laboratiorija u svijetu, ženevskim CERN-om, koji predstavlja ideal svakog fizičara od ambicije i znanja. Nije, međutim, uspjela da obnovi svoju poziciju na Univerzitetu Crne Gore, u momentu kada je to poželjela, uz argumentaciju da se naukom dugo bavila van naše zemlje, i da su „sve pozicije na Univerzitetu popunjene“.
Put njene karijere tipičan je za one koji su nauku izabrali za svoju profesiju. Jenostavno, morala je biti najbolja. Kao najbolja u generaciji, primljena je za asistenta na PMF-u u Beogradu, a onda na PMF-u u Podgorici.Doktorirala je na Univerzitetu u Hajdelbergu. I, naravno, tamo su je morali primijetiti. Naučna grupa čiji je član bila, angažovana je na jednom od eksperimenata u CERN-u. Odbranila je doktorat i – nastavila sa radom u CERN-u, i to na tri različita eksperimenta.
Dr Sanja Damjanović priča za Portal Analitika i o eksperirentima u CERNU-u o čijim je rezultatima čuo cijeli svijet, o uzbudljivom svijetu mikročestica koje se otkrivaju i analiziraju makroaparatima. O svom radnom danu, odlascima na uzbudljiva putovanja pod zemljom, gdje su smješteni neki aparati, ali i o putovanjima čestica, kroz zemlju, od njih, pa do Italije.
ANALITIKA: Kako izgleda Vaš radni dan u CERN-ovoj laboratoriji?
DAMJANOVIĆ: Naučnici, bar oni koji se bave fundamentalnim istraživanjima, ne mare o definisanom radnom vremenom, već često rade prekovremeno, čak i vikendom. CERN je otvoren 24 sata. U pitanju je vrlo organizovan, brz tempo rada, praćen mnogim rokovima.
Najveći dio radnog vremena u mom slučaju, podrazumijeva softversku analizu podataka i simulacije fizičkih procesa. Pored toga, svakodnevno, kao članovi timova, razmjenjujemo informacije mejlovima, na sastancima i grupnim raspravama. Pauze za ručak takođe koristimo za razmjenu mišljenja sa kolegama van lokalnih timova.
ANALITIKA: Učestvovali ste u realizaciji najvećeg projekta u CERNU-u - izgradnji LHC kolajdera, specijalne mašine za sudaranje protona. Prenesite nam malo iskustva s početka tog uzbudljivog putovanja, koji za većinu građana u Crnoj Gori predstavlja „naučnu fantastiku“?
DAMJANOVIĆ: LHC je najveći svjetski akcelerator, najsavremenije tehnološko postrojenje, najkompleksniji naučni instrument ikada sagrađen. S obzirom da se nikada nijesam ozbiljno bavila hardverom, za mene - kao i za većinu kolega - najuzbudljivi trenuci su vezani za prekretnice postignute tokom izgradnje akceleratora. Takvi momenti su, recimo, inauguracija mašine, puštanje u rad LHC-a, dostizanje maksimalnih planiranih energija, prvi sudari protona u LHC-u, u tačkama gdje su sagrađeni gigantski detektori.
Atmosfera je obično veoma živa. Da bi prisustvovali nekim stvarima, morate ući u „auditorijum“ najmanje sat prije, i to radi kakvog skučenog mjesta na stepeništu. Trenutno je u pripremi ponovno puštanje u rad LHC-a. Interesantno je da tokom ovih tehničkih pauza, potpuno bezbjedno možete da se spustite 100 metara pod zemljom, prošetate LHC-tunelom u kojem je oko 1 600 superprovodnih magneta, i detektor dva puta teži od Ajfelove kule.
ANALITIKA: Kako Vi komentarišete revolucionarno otkriće neutrina, čija brzina je u par eksperimenata (OPERA) „nadmašila“ brzinu svjetlosti?
DAMJANOVIĆ: Potraga za brzinama većim od brzine svijetlosti „super-light speed“ je jednako stara koliko i zaključak iz Ajnštajnove specijalne teorije relativnosti - da je brzina svijetlosti maksimalna brzina i da se čestice sa konačnom masom kreću brzinama manjim od brzine svjetlosti.
Neutrino čestice, korišćene za provjeru očekivanih brzina manjih, ali približno jednakih brzini svjetlosti su specifične, jer su daleko najlakše poznate čestice u Univerzumu sa, i dalje slabo poznatom, masom. Ove čestice imaju i druge neobične osobine. Veoma je mala vjerovatnoća da „komuniciraju“ sa ostalom materijom. Ta im osobina omogućava da pređu nekoliko stotina kilometara kroz zemlju duž prave linije od CERN-a do detektora koji se nalazi u Italiji, bez ikakve interakcije sa materijom kroz koju prolaze.
Sigurna sam da više od 99 odsto fizičara u svijetu u ovom trenutku ne vjeruje novom otkriću, zato što je specijalna teorija relativnosti dobro testirana na velikom broju primjera. Ali, i zbog brzine neutrina u poređenju sa brzinama fotona (čestica svijetlosti) emitovanih nakon eksplozije supernove u našoj galaksiji. Ova mjerenja su vršena ‘87. godine, kada je detektovana eksplozija supernove udaljena oko 160.000 svjetlosnih godina. Rezultati su pokazali da praktično ne postoji razlika u brzinama neutrina i fotona.
ANALITIKA: Prije mjesec dana na CERN-ovoj zvaničnoj konferenciji, nije potvrđeno, ali ni opovrgnuto, postojanje Higsovog bozona, kratkoživeće čestice. Kao dio stručnog tima, možete li nam otkriti - da li ima nekih novosti i šta bi to oktriće značilo za modernu fiziku?
DAMJANOVIĆ: Zaključak baziran na trenutnoj statistici je da je vjerovatnoća postojanja Higgs bozona veća od vjerovatnoće njegovog
nepostojanja, što je dovoljno značajno za objavljivanje u javnost.Higsov bozon je čestica koja nestane praktično čim se kreira, raspadajući se na druge poznate čestice. Takav signal bude prepoznatljiv zahvaljujući naučnim metodama i instrumentima, bez obzira na vjerovatnoće. Jer, na specijalnim instrumentima odjednom naiđete na maksimum, što je indikator za novu česticu. Ali, eksperimenti vezani za otkriće nove čestice punom snagom će raditi tokom ove godine, tako da, ukoliko LHC bude nastavio sa uspješnim radom, moguće je da do kraja 2012. godine dobijemo odgovor.
Ukoliko bi se potvrdilo postojanje Higsovog bozona to bi bilo jedno od najvažnijih otkrića za tzv. Standardni model u posljednjih 40 godina. Teorija Standardnog modela sumira sve poznate elementarne čestice i interakcije među njima. Da bi ta teorija bila potvrđena, samo jedna čestica nedostaje -Higsov bozon.
Bilo bi to i jedno od najvećih otkrića fizike za cijeli vijek, jer bi misterija porijekla mase elementarnih čestica, znači mase kompletne materije koja nas okružuje (galaksije, planete, zvijezde, planine, rijeke,...) uključujući i našu sopstvenu, bila riješena. Vjeruje se da Higsov bozon generiše, odnosno „daje“ masu drugim česticama u interakcijama sa njima.
ANALITIKA: Po Vašem mišljenju, da li Crna Gora dovoljno ulaže u razvoj nauke i da li je popularizuje među mladima?
DAMJANOVIĆ: Koristeći iskustvo koje sam stekla radeći u CERN- u i poznanstva sa važnim ljudima koji su naklonjeni da pomognu svakom ko zaista želi da se bavi naukom, iskoristila sam da pomognem da se Crna Gora nađe na mapi CERN-a. Formalna saradnja uspostavljena je Ugovorom o saradnji, 2007, koji su potpisali profesor Slobodan Backović, bivši ministar prosvjete i nauke i profesor Džon Elis, odgovoran za inostrane poslove u CERN-u.
Dva mjeseca nakon potpisivanja ugovora prva grupa najboljih učenika crnogorskih gimnazija je posjetila CERN. Godinu kasnije, posjetila ga je grupa nastavnika i profesora iz Crne Gore. Međutim, Univerzitet Crne Gore nije pokazao ni najmanje interesovanje.
Činjenica je da se broj studenata fizike u Podgorici drastično smanjio tokom posljednjih deset godina, i spao na samo nekoliko studenata. Raduju vijesti da ministarka za nauku u Crnoj Gori, gospođa SanjaVlahović, planira iniciranje rješavanja ovog problema.
ANALITIKA: Da li možemo očekivati da će fizika XXI vijeka biti na granici sa „nemogućim“, kako je opisao popularni teorijski fizičar Mičio Kaku?
DAMJANOVIĆ: Kaku je postao poznatiji javnosti po pisanju popularnih knjiga o fizici, uključujući i predviđanja budućnosti. Sve to je interesantno, ali i suviše spekulativno, pa se ne može nazvati naukom. Njegova najnovija knjiga „Fizika budućnosti“ je umjerenija i odnosi se na XXI vijek. Zamislite situaciju da je 1.900. godine neki mudar čovjek predvidio tehnološki razvoj koji se zaista desio u periodu između 1900-2000 godine (nanotehnologija, informatika, genetika....).
Svi bismo jednoglasno nazvali ta predviđanja naučnom fantastikom. Na taj način treba posmatrati knjigu. Praćenjem progresa ostvarenog u ovom periodu, Mičio Kaku postulira mnoge revolucionarne stvari, što ne znači da će se one zaista desiti u budućnosti. Ali, sasvim je logično očekivati da se neke druge revolucionarne stvari dese tokom ovog vijeka, na osnovu novih otkrića u fizici. To je trenutno nepredvidivo.
Aleksandra STANKOVIĆ
