Čitajući knjigu “Zašto narodi propadaju” poznatih autora, profesora ekonomije Darona Asemoglua sa Masačusetskog instituta za tehnologiju (MIT) i Džejmsa Robinsona, profesora ustava na Univerzitetu Harvard, dolazimo do zaključka da odgovor na pitanje propadanja naroda upravo leži u institucijama i odsustvu spremnosti da se pravovremeno reaguje.
Prvi i osnovni nalaz knjige je da dobre ekonomske institucije vode ka prosperitetu i privrednom rastu, a loše ka siromaštvu. Drugi nalaz knjige, govori o tome da su ekonomske institucije determinisane političkim institucijama posebno njihovim političkim odlukama. I konačno zaključak knjige da je neizbježno da karakter političkih i ekonomskih institucija bude usklađen kako bi ekonomski rast dao puni efekat na životni standard građana.
Uzroci crnogorske ekonomske krize su sem političke nestabilnosti, institucionalne krize svakako i oklijevanje/nepreduzimanje mjera za zaštitu “propadanja” građana. Poremećaji na tržištu energenata, značajni priliv državljana sa drugih prostora, enormno povećanje cijena prehrambenih proizvoda, nekretnina, zakupnina, dvanaesto povećanje cijena goriva dovoljan su motiv Vladi da hitno i neodložno djeluje mjerama u cilju zaštite životnog standarda domaćinstava posebno, ranjivih socijalnih kategorija.
Takođe, sve ovo je razlog da Vlada pokaže ozbiljnost i odgovornost i da ono što su loše strane krize učini manje razornim za privredu i građane. To je ujedno i razlog da kreatori ekonomske politike, intervenišu kroz ciljane mjere ekonomske politike kako bi neutralisali šokove. Bez obzira na političku pozadinu onih koji predlažu Paket mjera za očuvanje životnog standarda građana Crne Gore, smanjenje neizvjesnosti kod građana predstavlja krucijalni zadatak svake ozbiljne Vlade.
Aktuelna ekonomska politika i ekonomski model razvoja utemeljenje imaju u Ustavu koji kaže da je Crna Gora nezavisna i suverena država, republikanskog oblika vladavine, ali i da je građanska, demokratska, ekološka i država socijalne pravde, zasnovana na vladavini prava.
U okviru poglavlja „Ekonomsko uređenje“ navodi se da se ono zasniva na slobodnom i otvorenom tržištu, slobodi preduzetništva i konkurencije, samostalnosti privrednih subjekata i njihovoj odgovornosti za preuzete obaveze u pravnom prometu, zaštiti i ravnopravnosti svih oblika svojine.
Usvajanje evropske ekonomske politike i definisanje zajedničkih ciljeva u skladu su sa principima otvorene tržišne ekonomije i slobodne konkurencije. Početkom pregovora za članstvo u EU, Crna Gora je iskazala spremnost da dijeli zajedničke ciljeve koji se odnose na stabilnost kamatnih stopa, funkcionalnu tržišnu ekonomiju, povećanje konkurentnosti i stabilnost javnih finansija, odnosno ukupnu makroekonomsku stabilnost. Osnova takve stabilnosti je upravo osnažen i jak pojedinac. Posebno ističem neophodno očuvanje životnog standarda građana kroz hitnu primjenu paketa mjera, kako bi se prevenirale još gore posljedice socio-ekonomskih poremećaja.
Da li smo bliži usklađenosti ekonomskih i političkih institucija i njihovom punom opsegu djelovanja?
Pravednost ovakvog pristupa ogleda se u tome što je paket mjera usmjeren direktno na one koje najviše pogađa rast cijena i one kojima je pomoć najpotrebnija. A to su, penzioneri sa najnižim primanjima, socijalno ugrožene porodice, učenici i studenti u domovima,nezaposleni, podstanari, poljoprivrednici i mnogi drugi.
Elem, dok Vlade regiona donose finansijski obimne pakete podrške svojim građanima kako bi očuvali njihov životni standard, recimo Hrvatska koja je donijela paket podrške vrijedan 464 milona eura i koji se odnosi na narednih šest mjeseci, a u kontinuitetu sa prethodnim 551 milion eura već je na snazi skoro godinu dana.
Novim petim paketom mjera Hrvatska je ograničila cijene osnovnih namirnica (30 proizvoda), i dala podršku i direktnu pomoć, najugroženijima, penzionerima, studentima, učenicima, djeci, nezaposlenima.
Nasuprot tome, Vlada Crne Gore je mlako reagovala, uz “dogovorno” ograničenje marži trgovaca, zadržala je već ionako visoke cijena goriva (ne odriče se svog prihoda) i odlučila da podrška najugoženijim kategorijama izostane (0/nula eura iz budžeta).
Kada za mjesec/dva dana, bivša Vlada-očekivanja su daće to biti, bude mjerila svoj “uspjeh padom stope inflacije”, radi vještačkog ograničavanja cijena goriva i “dobrovoljnog” snižavanja cijena u trgovinskim lancima, grejna sezona i zima će dati novi udar na standard građana u vidu cijena struje, ogrijevnog drveta i peleta. Spirala narušavanja životnog standarda građana Crne Gore će biti nastavljena upravo zato što ovakve blage mjere Vlade ne pogađaju suštinu ideje socijalno pravednog društva.
Da li ima novca za Paket mjera za očuvanje životnog standarda građana Crne Gore oko 55 miliona eura? Naravno da ima, ali nema volje da se primjeni…
Kroz Izvještaj o izvršenju budžeta Crne Gore za period januar – jul 2023. godine, kao i preliminarni za avgust, Vlada priznaje kako da postoje budžetska sredstvakoja više nego dovoljna za sprovođenje konkretnih mjera finansijske podrške građanima Crne Gore. Suficit budžeta države za period januar – avgust na nivou je od 196 mil €.
„Takođe,prihodi po osnovu PDV-a do kraja jula mjeseca naplaćeni su u iznosu od 568,3 mil. € što je za 46,4 mil. € ili 8,9% veće u odnosu na planirane i 83,3 mil. € ili 17,2% veće u odnosu na isti period prethodne godine.“
Još jedna potvrda da su prihodi od PDV-a veći zbog prisutne inflacije 17,2%tokom 2022. godine i 10% zaključno sa avgustom 2023. godine. Uvećani prihodi nikako nijesu posljedica realnog ekonomskog rasta, već predstavljaju dio inflatornog pritiska (prisutne inflacije) i potrošnje oko 100.000 nerezidenata.
Na osnovu istog Izvještaja ispravnost prve predložene mjere iz paketa za očuvanje životnog standarda građana, o smanjenju akciza na gorivo za 50% možemo vezati za konstataciju:
„Prihodi od akciza do kraja jula veći su u odnosu na planirane za 29,9 mil. € u odnosu na isti period 2022. godine. Ova kategorija prihoda bilježi rast prevashodno usljed prestanka implementacije Odluke o umanjenju iznosa akcize za promet bezolovnog benzina i gasnih ulja. Upravo građanima treba pomoći iz sredstava koje su oni već sami dali državi, preko 30 miliona eura.
Da se Vlada odlučila za direktnu pomoć građanima (oko 30 miliona eura) kroz direkna davanja za penzionere, socijano ugrožene, nezaposlene, studente, učenike, poljoprvrednike, kao i subvencionisanje cijena struje, ogrijevnog drveta i peleta kao i najjaču/najtežu mjeru snižavanja akciza na gorivo za 50% (oko 25 mil. eura), efekat takvog paketa podrške (55 mil eura) bi značio zaustavljanje inflatorne spirale kao i očuvanje standarda građana, posebno najugroženijih.
Vlada je dužna da budžet upotrijebi jedino na način koji građanima Crne Gore garantuje socijalni mir i obezbjeđuje primjenu ideje socijalno pravednog društva. Ukoliko se ovakva podrška građanima smatra populizmom onda Crna Gora nije zemlja socijalne pravde.
Definitivno, postoji potreba za zajedničkim djelovanjem, objedinjavanjem ukupnog intelektualnog potencijala koji posjedujemo, bez populističkih i političkih konotacija, jer ekonomsko propadanja naroda nije ništa drugo nego put u njegov nestanak. Da li je to sada cilj političkih institucija sa početka teksta?
Da li smo bliži usklađenosti ekonomskih i političkih institucija i njihovom punom opsegu djelovanja? Da li je Crna Gora država socijalne pravde? Dok građani traže odgovore na osnovna egzistencijalna pitanja, ne nazire se formalno uspostavljanje jake Vlade koja treba da povede Crnu Goru kroz dinamičan proces ekonomskog integrisanja sa Evropskom unijom. Nažalost, šansa koja je postojala da budemo na čelu kolone-regate koja pristupa EU, se polako pretvara u zajedničko pristupanje svih zemalja kandidata.
Održivim korišćenjem prirodnih resursa u oblastima turizma, energetike i poljoprivrede, uz nastavak realizacije krupnih infrastrukturnih projekata, (izgradnje auto puta i modernizacije aerodroma Crne Gore), uz odlučniju borbu protiv sive ekonomije i presudno, uz unapređenje poslovnog ambijenta (koji je bitno pogoršan tokom mandata posljednje dvije vlade, priliv SDI manji za 40%) stvoriće se pretpostavke za intenzivan ekonomski rast.
Nastavak primjene strukturnih reformi i pokretanje novog investicionog ciklusa, uz realno uvećanje bruto domaćeg proizvoda daje puni efekat na životni standard građana Crne Gore. Na kraju, potrebna nam je puna odgovornost da sa jakim ekonomskim i političkim institucijama, stvorimo uslove da se na slobodnom i otvorenom tržištu učini da Crna Gora bude zemlja socijalne pravde.
(Autor je redovni profesor Ekonomskog fakulteta UCG i poslanik u Skupštini Crne Gore)
