Zvuči čudno, ali pojava Hristovog učenja na ovom prostoru još je obavijena maglom. Mada svaka evropska nacija sa ponosom ističe i slavi datume primanja hrišćanstva, u nas je to i dalje pitanje i predmet sporenja. Mnogi se služe potpuno proizvoljnim datumima, po sopstvenim potrebama, pa pojava Hristove vjere varira i po nekoliko vjekova. Кako bi rekao Branko Radičević „Svi kažu bila je velika, a nijedan ne veli kolika“.
Ali da krenemo od onoga što je poznato. Duklja, kao grad, nastala je sredinom I vijeka nove ere, pa je od samog početka, teoretski, mogla imati stanovnike hrišćane. Znamo da je bila izrazito kosmopolitski grad, jer nalazimo čak i jevrejske grobove u njoj.
Vjera koju je započeo Isus iz Nazareta širila se, nakon njegove mučeničke smrti na Golgoti, u talasima duž čitavog Rimskog carstva. Među prvim provincijama koje su spoznale Riječ, koju su širili apostoli, bio je Ilirik. O tome jasno svjedoči sam apostol Pavle koji u svojim poslanicama piše kako je, po zapovijesti Hristovoj, pronosio Njagovu riječ „od Jerusalima i okolnih mjesta pa sve do Ilirika...“.
Danas nije sigurno utvrđeno da li je zaista Pavle propovijedao u Iliriku, ali svakako da je prošao duž cijele jadranske obale na svom putu ka Rimu. Apostol iz Tarsa ponovo piše o Iliriku i Dalmaciji u svojim djelima, govoreći da je tamo poslao jednog od svojih najvjernijih učenika Tita da tamo organizuje apostolsku crkvu.
Vrijedno je napomenuti da je upravo za Pavlovu poslanicu Rimljanima dokazano da je najstariji tekst Novog zavjeta, stariji čak i od Jevanđelja, nastao oko 50. godine n. e. Osim apostola Pavla, istočnojadransku obalu pohodili su i apostoli Marko i Andrija. Prvi je osnovao crkvu u Akvileji, kasnije patrijaršijsko sjedište, ali se o njihovim misijama na Iliriku danas jako malo zna. Nakon toga, nemamo sačuvanih podataka o hrišćanstvu na teritoriji Crne Gore sve do IV vijeka, kada postaje zvanična religija u Rimskom carstvu.
Poslije Milanskog edikta 313. godine, ukazala se potreba za organizacijom crkve u Prevalitani. Lično sveti car Кonstantin je postavio na čelu episkopije u Duklji Basosa 338. godine. On će na toj pozici ostati više decenija, sve do svoje smrti 391. ili 392. godine. Ova izuzetna ličnost biće skoro potpuno zaboravljena u našoj istoriji. Bio je potomak poznate senatorske porodice Basos iz okoline Soluna, koja je dala više uglednih ličnosti u rimskoj istoriji. Među njima je svakako najpoznatiji Junije Basos, prefekt grada Rima, čiji se sarkofag čuva u Vatikanu kao značajan spomenik rane hrišćanske umjetnosti. Upravo njegov savremenik biće prvi poznati episkop u Duklji.
Кako je Ilirik, u drugoj polovini IV vijeka, postao epicentar hrišćanskog svijeta zbog sukoba sa arijanskom jeresi, to je dovelo i dukljansku episkopiju u žižu tih događanja. Zahvaljujući svom uticaju i položaju među vladajućim slojem društva, prevalitanski episkop će tokom svoje duge vladavine uspjeti da odbrani i učvrsti pravovjerje propisano odlukama Nikejskog sabora. Najvjerovatnije da je bio inicijator ili izvršilac gradnje crkvenog kompleksa u Doljanima, prvom sjedištu dukljanske episkopije. Bio je učesnik sabora u Sardici (Sofija) 342. godine, kao protivnik arijanske jeresi.
U tome su ga svesrdno podržavali najbolji hrišćanski teolozi tog vremena, poput Sv. Atanasija Aleksandrijskog, Sv. Ambrozija iz Milana, Sv. Martina Turskog, Sv. Avgustina Hiponskog, koji su bili aktivno uključeni u ovaj sukob i svojim poslanicama i pismima upućenim episkopima Dalmacije, Praevalitane, Ilirika, Makedonije, izlagali su pravoslavlje i učili ih da ostanu čvrsti pred izazovima jeretičkih učenja.
Кonačno, na vijest o njegovoj smrti, Sv. Jovan Zlatousti držao je propovijed, koja je i do danas sačuvana. Skoro da nije potrebno naglašavati, koliko je izuzetna činjenica da su prvog episkopa dukljanske crkve postavila i ispratila dvojica tako značajnih svetaca.
Nažalost, u crnogorskoj istoriografiji se skoro ništa nije znalo o njemu. Prvi pomeni organizovane crkve prebacivani su u doba III Vaseljenskog sabora u Halkedonu 451. godine, kada se u saborskim spisima pominje prevalitanski episkop Evander.
Na taj način, hrišćansko nasljeđe u Crnoj Gori skraćeno je za više od jednog stoljeća.
Naša crkvena, kulturna i svaka druga istorija osakaćene su za neprepoznavanje jedne od najuglednijih ličnosti crkve u IV vijeku, ne samo na Iliriku već u čitavom hrišćanskom svijetu. I dok svi drugi narodi Evrope, a i šire, pokušavaju da pokažu što dužu tradiciju vjere na svom prostoru, kod nas ona ostaje mutna i prepuštena nemaru, zarad različitih interesa. A, najmanje se vodi računa o interesima i nasljeđu ovoga naroda.
