Do Manastira Stanjevići se ne dolazi lako, čak ni kolima. Sa magistralnog puta Budva-Cetinje skreće se na prvoj velikoj, lakat krivini, nakon Lapčića i vozite prema selu Pobori; četiri kilometra uskog i lošeg asfalta, onda još neka dva kilometra koja stvore iluzij, o beskrajno dugom putovanju, zbog napornog uspona izlokanim kolskim putem.
Manastir Stanjevići ipak valja obići jer se pruža jedinstvena prilika - da se uživo prati kako radnici Srpske pravoslavne crkve uništavaju posljednje ostatke manastira koji je urezan u crnogorsku istoriju kao mjesto gdje su stolovali crnogorski glavari i vladike, mjesto gdje je, daleke 1798. godine, sačinjen prvi crnogorski zakon, Zakonik opšći crnogorski i brdski...
Istorija Manastira Stanjevići je zanimljiva priča, uostalom - kao i mnoge crnogorske. Na mjestu današnjeg manastira nekada se nalazila mletačka tvrđava koju je Venecija, tadašnja saveznica Crne Gore, ustupila vladici Danilu Šćepčeviću Njegošu nakon što su Turci pod vodstvom Numan-paše Ćuprilića porušili Cetinjski manastir 1714. godine. Vladika Danilo je tvrđavu ubrzo pretvorio u manastir, a dvadesetak godina kasnije (1736) vladika Sava je na tom mjestu podigao crkvu Sv. Trojice. U Manastiru Stanjevići je prilično vremena provodio i utemeljivač moderne crnogorske države Petar I Petrović. Njegov nasljednik, Petar II se pokazao manje vještim upraviteljom državnom svojinom: Njegoš je Manastir Stanjevići lasno prodao Austrijancima. Kasnije su, tokom Bokeljskog ustanka Austrijanci, u odstupnici, minirali manastirski kompleks i znatno oštetili kameno zdanje.
Na žalost: pokazaće se da su Austrijanci manje oštetili Stanjeviće nego što će to, dva vijeka kasnije, uraditi ovdašnji meštri devastacije!
Razmjere razaranja: „Stanjevići imaju izgled tvrđave koju čine dva masivna objekta. Na nižem je ulazna partija sa glavnom kapijom, a u prizemlju su voltovi u nizu. Viši objekat je služio za stanovanje. U istočnom dijelu tvrđave nalazi se Crkva Sv.Trojice, jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom, sazdana od crvenkastog i sivog kamena, složenog u naizmjenične redove. Austrijanci su iznad krova crkve dozidali veliki aneks fortifikacijske namjene...“
Ovaj citat je opis manastira Stanjevići iz brošure koju je 2004. godine izradio tadašnji Zavod za zaštitu spomenika kulture. Nepunih osam godina kasnije, pomenuti opis samo u grubim crtama podsjeća na sadašnji izgled ovog, nekada važnog, spomenika kulture i nasljeđa Crne Gore. Današnji Manastir Stanjevići, nakon brojnih intervencija tokom posljednje decenije, sve više podsjeća na novovizantijsko neimarstvo koje u Crnoj Gori više od dvije decenije praktikuje Srpska pravoslavna crkva.
Uočljivo je to nadomak manastira gdje vas dočekuje velika, u centru tri metra visoka, kamena ograda, prekrivena metalnim krovom. U nacrtima i skicama Manastira Stanjevići nikada se nije pominjalo postojanje ograde nalik ovoj koju su sveštenici Srpske pravoslavne crkve izgradili tokom posljednjih nekoliko godina.
Ima jedna crkva u pećini: I kad prođete kapiju, ne treba neko veliko poznavanje arhitekture ili istorije umjetnosti da bi se sagledale razmjere novog ruženja istorije: ogromna zgrada izgrađena je pored zvonika Crkve Svete Trojice gdje se planira više ćelija za monahe; iza toga nikao je dvije hiljade kvadrata (!) prostrani aneks u kojem je smještena voskara.
I to ne obična: Srpska pravoslavna crkva je namjerila da voskara u Stanjevićima bude prava fabrika koja će, barem je tako planirano, proizvoditi tridesetak tona svijeća godišnje. Dovoljno da se snadbijeva region pravoslavnih zemalja.
Ipak, vrhunac neimarskog poduhvata sveštenika srpske crkve je – ozidana pećina u kojoj će, sve pod blagoslovom mitropolita Amfilohija, uskoro biti napravljena crkvica! U stvari, bušenjem i proširenjem pećine Srpska pravoslavna crkva ispunjava želju, javnosti nepoznate Budvanke, koja je, nakon tragične smrti sina, zaželjela da pomogne gradnju svetilišta u spomen svog djeteta. Kao plod njene želje i bespogovorne volje mitropolita Amfilohija, nastala ideja o crkvi u špilji iza manastirskog kompleksa...Tako Mitropolija Cetinjsko-primorska SPC izvodi, praktično okončava, radove u manastiru Stanjevići - sve bez dozvola i mimo Glavnog projekta rekonstrukcije za koji je još 1998. godine RZZSK Cetinja dao sertifikat. Još i gore: pomenutim intervencijama se krši Rješenje o obustavi radova koje je, nakon nalaza stručnog tima, izdao Zavod za zaštitu spomenika kulture još 3. avgusta 2007. godine. Tada je Zavod konstatovao da je „otklonjen dio brda u širini od 12 metara“ te da je „u brdu je izbušen otvor i izliven betonski luk“...
Uzalud upozorenja, uzalud rješenja o obustavama: Srpska pravoslavna crkva odlučila je da Manastir Stanjevići bude „noviji i ljepši“, po ugledu na već slične intervencije koje su urađene u basenu Skadarskog jezera (Beška, Starčevo, Moračnik)..
Kad država započne a SPC dokrajči: Ipak, devastacija Manastira Stanjevići je po nečemu presedan: ovdje su devastaciju izvodile i crnogorska država i srpska crkva. Tačnije: prve nestručne, neplanske radove kojim se ruši i ruži izgled kulturno-istorijskog spomenika izvela je - država Crna Gora!
Nekoliko godina nakon zemlljotresa, vjerovatno negdje početkom devedesetih, impozantni manastarski kompleks - koji je u zemljotresu bio ozbiljno narušen - pretrpio je novo razaranje i praktično je bio prepolovljen „restauratorskim radovima“. I to bez ikakvih prethodnih ispitivanja ili snimanja.
Da je država nestručno kopala po temeljima vlastitog nasljeđa, potvrđuje Snježana Simović, v.d. direktora Uprave za zaštitu kulturnih dobara.
- Prvo da ukažem da se recentni radovi na Manastiru, ali i zabrane izrečene prije četiri, pet godina odnose samo na mali dio devastacija koje su urađene posljednjih godina. Manastir je prije petnestak godina - doslovno prepolovljen! Prije toga nijesu izvedeni bilo kakvi istraživački radovi, što je u suprotnosti sa svim konzervatorskim principima. Prije rušenja čak nije izvršeno ni arhitektonsko snimanje postojećeg stanja, kaže Simović u razgovoru za Portal Analitika.
Simović je odnedavno na čelu novoformirane Uprave i imaće puno posla da se izbori, ne samo sa radovima koje izvodi SPC, nego i sa starim državnim devastacijama.
- Iako je Stručna služba Zavoda još 1994. godine ukazivala na nužnost izvodjenja pripremnih radova koji bi se sastojali u postupnom raščišćavanju kompleksa, obezbjeđivanju labilnih partija zidova, sortiranju nađenog materijala, oslobađanju komunikacija unutar kompleksa, te detaljnom snimanju zatečenog stanja kako bi se prije sanacije kompleksa moglo pristupiti detaljnoj analizi ovog značajnog kulturnog dobra, pristupilo se - rušenju. Pri tome, nije bilo nikakvog plana ili stručno utemeljene studije koja bi označavala potrebu uklanjanja bilo kojeg dijela kulturnog dobra ili čitave faze. Nijesu čak uradjene ni fotografije Manastira neposredno prije rušenja, napominje Simović.
Zanimljivo, niko od nadležnih ljudi iz državnih institucija koji su početkom devedesetih aminovali devastaciju nije snosio odgovornost što je Manastir Stanjevići urušavan bez plana i bez konsultovanja struke. Zato možda i ne treba da čudi što niko iz države danas ne diže glas, iako sveštenici Srpske pravoslavne crkve – mnogi od njih iskreno uvjereni da rade dobru stvar uz blagoslov mitropolita - iz dana u dan krune nasljeđe svih građana Crne Gore.
Obilježje tranzicije: Manastir Stanjevići je, dakle, zaista posebna priča: kolac u istoriju i crnogorsko nasljeđe ovog puta su udarili zajednički - crnogorska država i srpska crkva; država nebrigom i neznanjem čuvanja nasljeđa; srpska crkva sprovođenjem vizantizacije crnogorske teritorije.
Tako je - nakon višedecenijskog rušenja i ruženja manastira, odnosno skidanja kulturnih slojeva - nepovratno uništen spomenik kulture i istorije. Svojevremeno je Manastir Stanjevići bio označen kao kulturno-istorijski spomenik druge kategorije. Danas - iako to zvanično neće niko potvrditi – Manastir Stanjevići više ne postoji kao stvarno kulturno dobro. Brojnim prepravkama, novim radovima, drenažama i armaturama, izgubljena je veza sa prošlošću. Biće potrebni ogromni novci i puno vremena da se, makar u osnovnim crtama, stvari vrate u prvobitno stanje, da se obavi revitalizacija tog spomenika kulture.Ili je, ipak, potrebno zadržati ga baš kakav jeste?
Jer, devastirani Manastir Stanjevići je svojevrstan simbol vremena, opominjuće svjedočanstvo koliko je crnogorska vlast – u vječitoj tranzicionoj trci za bogaćenjem – zapostavila da njeguje ili makar održava suštinske vrijednosti države i društva. Odnos prema spomeničkom blagu, baš kao i odnos prema vlastitoj istoriji je i stvaran odraz lika vlasti u društvenom ogledalu. Zato je, možda, Manastir Stanjevići moderni spomenik: devastirana građevina blizu Lovćena sa koje puca pogled na devastirano i zgradama zagušeno polje grada Budve - pravi simbol Crne Gore izgubljene u vremenu tranzicije.
Draško ĐURANOVIĆ
