Jedna od najdugovječnijih biljaka na planeti, koja je prema procjenama stručnjaka nekoliko puta starija od obližnje Stare masline na Mirovici, živi u moru ,,ispred“ Bara. Da, upravo tako – barska je maslina stara 2.245 godina, a naslaga „mata“, iz kojeg milenijumima raste posidonija (Posidonia oceanica), koju zbog specifičnog ploda Italijani zovu „oliva di mare“, odnosno morska maslina, jedna je od najstarijih na Mediteranu i broji nekoliko hiljada godina!
Filmski reditelj, ronilac i biolog Dušan Varda, koji je dao veliki doprinos da javnost spozna značaj ove neobične morske biljke i tajne njene dugovječnosti, kaže za Pobjedu da se posidonija - ili kako je u Crnoj Gori zovu murava - kao najrasprostranjeniji endem Mediterana, u nauci smatra jednom od najvažnijih biljaka Sredozemlja.
Dušan Varda (Foto: S. Vasiljević)
- Teško je ukratko opisati sve izuzetne funkcije koje ova biljka ima u ekosistemu mora i obale. Najjednostavnije bi bilo napraviti poređenje sa značajem koji tropske prašume imaju na kopnu - ali i tu, u mnogočemu, uloga murave u morskom ekosistemu ima daleko veću i značajniju ulogu. Njena dugovječnost, apsorpcija CO2 i proizvodnja kiseonika, zaštita od erozije plaža, stabilizacija morskog dna, proizvodnja nutritijenata i brojne druge karakteristike čine ovu biljku jedinstvenom u prirodi – kaže Varda.
Posidonija, dodaje Varda, predstavlja stanište za više od 2.000 poznatih morskih organizama koji neku fazu života vezuju za nju. Stoga se, ističe on, može reći da tamo gdje ima murave - život buja i razvija se daleko raznovrsnije i intenzivnije nego na područjima gdje ona ne postoji.
Murava, dakle, stvara i kreira život gdje god živi, a njeno trajanje i životni ciklus priča su za sebe?
VARDA: Od svih karakteristika ove biljke, najmanje je poznata ona o njenoj dugovječnosti - ona spada u jednu od najdugovječnijih biljaka na planeti. Njen rast je izuzetno spor, i određuje se kroz rast rizoma. Rizomi kod posidonije predstavljaju horizontalno podzemno stablo, sa lišćem i pupoljcima koji su ujedno i jedan od načina reprodukcije biljke vegetativnim putem. Stariji djelovi rizoma sa godinama i decenijama odumiru i stvaraju tzv. mat (franc. matte). Ovaj naziv se svuda u svijetu koristi za gusti splet rizoma i korijenja biljke u kojem se talože razne organske i neorganske materije, i koji predstavlja ,,donji“ dio biljke. U zavisnosti od uslova sredine izdanci (rizomi) posidonije mogu rasti u dužinu i nekoliko santimetara godišnje, ali visina isprepletanih rizoma biljke (visina mat-a) koliko može porasti u toku godine uglavnom se kreće između jedan i deset milimetara. To znači da mat visine oko 1,5 m svjedoči o livadi staroj najmanje 150, a možda i 1.500 godina. Ono šta naučnici i ronioci ne mogu znati, jeste koliko se duboko ispod nivoa morskog dna prostire mat. Vjekovi i milenijumi na pješčanoj i muljevitoj podlozi najčešće dovode do toga da se mat zatrpava i da zdrave i stare livade posidonije imaju mnogo dublje djelove ukopane u morsko dno koji su najčešće nedostupni za proučavanje.
Kako je utvrđena pretpostavljena starost „mata“ posidonije u moru ispred barske luke?
VARDA: Ovdje dolazimo do priče Miodraga Mikovića, legende ronjenja u Baru i inženjera koji je vodio podvodne radove na izgradnji barske luke krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih godina. Čika Mika „Munja“, kako smo ga od milošte zvali, bio je jedan od pionira ronjenja u Crnoj Gori i osnivač prvog ronilačkog kluba „Jug“ u Baru. U privatnom „Pomorskom muzeju“ u svojoj kući u Šušanju imao je više hiljada eksponata izvađenih iz mora. Kada sam početkom devedesetih godina XX vijeka kao vođa multidisciplinarne ekspedicije za istraživanje podvodnog svijeta Crne Gore (iz kojeg je nastala i istoimena TV serija) ispitivao čika Miku o potopljenim brodskim olupinama i podvodnim pećinama koje je otkrio, on je stalno umanjivao značaj tih svojih otkrića naspram otkrića „ogromnih naslaga organske materije“ na kojoj leži Luka Bar. Tek dvije decenije kasnije, kada sam završavao master studije ekologije na PMF-u u Novom Sadu, sjetio sam se njegovih priča i potražio njegove bilješke koje je zavještao biblioteci u Baru. Našao sam originalne dokumente, rezultate i zapažanja koja je on objavio u građevinskom časopisu „Izgradnja“ 1977. godine, i u skladu sa novim saznanjima objavio sam ih u vidu naučnog postera na naučnom skupu posvećenom morskim travama na Sardiniji 2015. godine.
Miodrag Miković u svom domu (1995. godine) foto: D. Varda Što kažu dokumenti, kako je došlo do otkrića?
VARDA: Prilikom bušenja morskog dna za postavku stubova u izgradnji Luke Bar, radovi su kasnili jer su se glave bušilice stalno začepljivale organskom materijom i nikako nijesu uspijevale da prodru do temeljnih stijena u morskom dnu. Da bi objasnio ovaj problem koji do tada nije bio zabilježen u građevinarstvu, Miković je uradio detaljne i precizne analize organske materije koja je pravila problem progresiji bušenja. Nedvosmisleno je došao do zaključka da je problem bio 14 metara debeo mat posidonije kroz koji su glave njihovih bušilica teško napredovale. Debljina ovoga sloja koji se nalazio iznad, ali i ispod morskog dna, ukazivao je na jednu od najstarijih livada Mediterana. U skladu sa danas poznatim naučnim saznanjima može se pretpostaviti da je starost ove livade između 3.000 i 14.000 godina!
Ove informacije sa velikim iznenađenjem je prihvatila naučna javnost skupa na Sardiniji, jer takva debljina mat-a nije zabilježena nigdje u Mediteranu - a pogotovo je bila potpuna nepoznanica da takvo nešto postoji u Crnoj Gori. Na sreću, na skupu je jedan od govornika bio prof. dr Žerar Peržent (Gerard Pergent), vjerovatno najveći živi autoritet za posidoniju koji je potvrdio - njegova istraživanja u okolini Korzike ultrazvučnim sondama utvrdila su postojanje debljine od 13 metara posidonijinog mat-a, te nije vidio nijedan razlog zašto se u Crnoj Gori ne bi mogla nalaziti jedna od najstarijih poznatih livada Sredozemlja. Tada mi je rekao: ,,Imali ste sreću da su kod vas imali mogućnost korišćenja skupe građevinske tehnike za bušenje tako duboke sonde na 'pravom mjestu'. Mi to uglavnom ne možemo da izvedemo jer je veoma skupo, zato koristimo ultrazvučne eho-sondere za dubinsko skeniranje dna“.
Posidonija je u regresiji – nestaje mnogo većom brzinom nego što se prirodno oporavlja Što su za Vas značila ova saznanja i kako su uticala na sam razvoj priče o zaštićenim zonama na moru?
VARDA: Meni su sve ove činjenice bile dodatni podstrek da se u proteklim godinama upustimo u proučavanje i promovisanje značaja posidonije i njene zaštite. Gotovo cijelo priobalje barske i budvanske opštine odlikuju izuzetno stare i zdrave livade morskih cvjetnica, od kojih je Posidonia oceanica predstavljala glavnu osnovu za nedavno proglašenje zaštićenog morskog područja Parka prirode Katič. Danas možda najatraktivnije i najvrednije stare livade nalaze se u okolini rta Ratac. Ovaj kopneni predio već ima status parka prirode, a NVO MedCEM koju ja vodim posljednjih decenija lobira da se ovdje zaštita sa kopna prenese i na morski dio. Livada koja se prostire oko Raca predstavlja dio jedne iste livade koja se prostire od Luke Bar do Crnog rta, a ona, kao što se iz svega gore navedenog može zaključiti, predstavlja jednu od najvećih prirodnih atrakcija i još nevalorizovanih bogatstava Crne Gore. Mislim da 99 odsto stanovnika opštine Bar zna za maslinu staru više od 2.000 godina, jer predstavlja spomenik prirode i ikonično obilježje Bara. Ali svakako manje od 0,1 odsto Barana zna da se u moru ispred nje nalazi murava (oliva di mare), koja je vjerovatno duplo, a možda i petostruko starija od stare barske masline. Mislim da je došlo vrijeme da se Crna Gora definitivno okrene ka zaštiti prirode, a pogotovo zaštiti mora koje je u mnogo gorem stanju nego što najčešće imamo predstavu. Kada vidimo beskrajno, plavo i čisto more - pomislimo kako je još sve na planeti u redu. Nažalost, uopšte nije tako. A jedina istina jeste da će sve nas more i posidonija daleko nadživjeti. Naučna mjerenja sprovedena na ovom području u posljednjoj deceniji nedvosmisleno ukazuju na to da su livade Posidonia oceanica u regresiji - nestaju brzinom koja je stostruko veća od brzine koja je potrebna za njihovu obnovu. Stoga se mnogo toga mora raditi na sprečavanju negativnog ljudskog uticaja, koji je glavni uzročnik odumiranja livada. Regulacija sidrenja manjih i većih brodova, ukidanje kanalizacionih ispusta, zabrana nasipanja plaža, betoniranja obale, odlaganja otpada, izgradnje na obali i stroge kontrole invazivnih vrsta, kočarenja i ostalih ribolovnih tehnika koje ugrožavaju livade - moraju postati svakodnevna praksa društva u cjelini, i bez ikakvih izuzetaka.
Zbog ploda je zovu „morskom maslinom“ I odumrli listovi oživljavaju plaže
Da li se mijenja odnos prema posidoniji, odnosno shvata njen značaj, i na koji način ova biljka može dodatno da doprinese samom razvoju turizma?
VARDA: Crna Gora bi morala da prepozna i razumije nesvakidašnje prirodne vrijednosti koje posjeduje. Botaničari znaju da Crna Gora ima najveći indeks biodiverziteta vaskularnih biljaka u Evropi, i zato obožavaju da dođu ovdje. Ako razumijete poentu kampanje „Wild Beauty“ koju smo radili prije 20 godina, shvatićete da pravi turisti traže netaknutu prirodu, koja je najveće blago Crna Gore. Zaštita posidonije jedna je od najboljih i najefikasnijih aktivnosti na putu ka sveobuhvatnoj zaštiti životne sredine. U najvećem broju EU zemalja sjevernog Mediterana više se ne praktikuje uklanjanje sa plaža odumrlog lišća posidonije koje more nagomilava na obali - jer i ono prestavlja posebno značajno stanište za brojne organizme i znatno umanjuje eroziju plaža. Prosvijećeni turisti su često voljni sada da plate više za korišćenje plaže prekrivene naslagama morske trave, dok plaže gdje se ona uklanja izbjegavaju. Koliko vremena će još trebati da prođe da bilo ko to razumije u Crnoj Gori? Naša NVO MedCEM radi na tome.
Najrazvijeniji oblik biljaka na planeti
Posidonija je imala specifičnu evoluciju, pa je „odlučila“ da se sa kopna vrati u more?
VARDA: Murava ili posidonija uopšte nije morska trava, iako je tako svi zovu. Trave spadaju u najniži red biljaka, a posidonija pripada skrivenosjemenicama - najrazvijenijem obliku biljaka na planeti. One su, kao magnolifite, nastale na kopnu i razvijale se kroz milione godina, a onda je prije nekih 120 miliona godina jedna od njih „riješila“ da se vrati u more - od nje je nastala Posidonia oceanica. Možemo reći da onoliko koliko su u evoluciji životinja na zemlji sisari koji su se vratili u more - delfini i kitovi - na višem stupnju razvoja od riba, toliko je i posidonija više na ljestvici prirode od algi i trava... Mislite o tome, kada sljedeći put budete šetali plažom ili gledali u more...
