Posljedice klimatskih promjena (suše, obilne padavine, poplave) znatno su učestalije u posljednjih nekoliko decenija i u najvećoj mjeri ispoljavaju se u lokalnoj sredini. Njihovo dejstvo se može manifestovati kroz gubitak života i uništavanje ili umanjenje vrijednosti javne i privatne imovine, devastiranje infrastrukture koja je neophodna za normalan život i ekonomski prosperitet. Stoga je važno imati planove prilagođavanja kroz koje opštine mogu da predvide uticaj i rizike od klimatskih promjena i na osnovu njih identifikuju i planiraju stvarne mjere i akcije za smanjenje tih rizika – upozorava mr Luka Mitrović iz Zavoda za hidrometeorologiju i seizmologiju.
Prema V i VI izvještaju Međuvladinog panela za klimatske promjene (IPCC), područje Jugoistočne Evrope i Mediterana, kojem pripada i Crna Gora, biće značajnije izloženo ekstremnim hidrometeorološkim situacijama. Mitrović kaže da već sada imamo veći porast temperature vazduha u odnosu na ostala područja Evrope, kontinent koji se, inače, najbrže zagrijava.
“Pritom, sjeverni region Crne Gore brže se zagrijava u odnosu na ostale dvije regije. To se može vidjeti kada uporedimo podatke o temperaturi vazduha za referentni period 1991-2020, sa referentnim 1961-1990. Na osnovu analize srednje godišnje temperature vazduha zaključujemo da je zadnji tridesetogodišnji period prosječno topliji za 1,1 stepen Celzijusov (°C). Ta odstupanja se pozitivno kreću od 0,8 °C u Herceg Novom i Cetinju do 1,6 °C u Bijelom Polju. U Beranama je to odstupanje 1,5 °C, Žabljaku 1,3 °C, Kolašinu 1,1 °C itd.”, navodi Mitrović.
Radi boljeg razumijevanje pitanja promjene klime i definisanje mjera adaptacije Mitrović je analizirao klimatske prilike i trendove uslovljene klimatskim promjenama za opštine Gusinje, Bijelo Polje i Plužine. Rezultati pokazuju da su, kao posljedica klimatskih promjena, najizrazitije atmosferske elementarne nepogode - učestalija pojava poplava, sve češći i duži tropski talasi, duže i češće meteorološke, poljoprivredne i hidrološke suše, zatim intenzivne kišne i sniježne padavine, temperaturne inverzije, nagle promjene vremena, kratkotrajne nepogode praćene jakim vjetrom, grmljavinom i gradom u ljetnjim mjesecima, prvi put u nekim mjestima na sjeveru zabilježeni su tropski dani i tropske noći…
Gusinje
Za područje Gusinja najizrazitiji hidrometeorološki hazardi su direktna posljedica promjene klime koja je uslovila promjenu karaktera i intenziteta padavina.
“Kao posljedica tih faktora nastaju sve češće i veće poplave. Najdrastičniji primjeri su se desili početkom i krajem 2010. i u januaru 2023. godine. Zajedničko je to što su sva tri slučaja bila u hladnom dijelu godine, temperature su bile ekstremno visoke za ovo doba godine, praćene obilnim padavinama, sniježne padavine u višim planinskim predjelima su izostale. Situacija koja se desile krajem 2010. godine, u hidrološkom smislu, je bila mnogo esktremnija od one na početku prošle godine. Razlog leži u činjenici da su se tokom situacije koja se desila krajem 2010. godine u kratkom periodu dogodile dvije jake kišne serije. Prva je maksimalno opteretila hidrološke sisteme, a druga je prilično brzo naišla, tako da nije bilo vremena da se „rasterete“ od velike količine vode iz prve kišne serije. To je uslovilo izlivanje rijaka iz korita i naglo punjenje Plavskog jezera”, kaže Mitrović.
Ti primjeri sa istorijski esktremnim situacijama, kaže on, treba da budu polazna osnova u pravljenju lokalnih planova za zaštitu od poplava.
“Meteorološke situacije, slične ovim iz 2010. i 2023. godine, sa velikom vjerovatnoćom treba očekivati i u budućnosti. Sigurno će dovoditi do poplava na određenim – ranjivim mjestima duž riječnih tokova i obale Plavskog jezera. Ne treba zaboraviti izazivanje velikih šteta od poplava kojima, osim obilnih padavina i naglog topljenja snijega, doprinosi i ljudski faktor. Naime, koncesionari koji eksploatišu pijesak i šljunak ostavljaju korito neuređeno pa se prilikom porasta vodostaja, usljed obilnih padavina, Grnčar izliva i plavi šire područje, izazivajući velike materijalne štete”, upozorava Mitrović.
Bijelo Polje
U Bijelom Polju je česta pojava temperaturnih inverzija kada se u kotlini formiraju „vazdušna jezera“ sa niskim temperaturama i bez vjetra što uslovljava pojavu ekstremnog zagađenja vazduha, nekoliko puta je koncentracija zagađujućih čestica iznad propisane vrijednosti.
“Najveći klimatski rizik su poplave koje nastaju kada se u vrlo kratkom intervalu izluči velika količina kiše, koja obično izaziva bujične i urbane poplave. Takve situacije su se desile u novembru 2007, decembru 2010, decembru 2018. i januaru 2023. godine. Opština Bijelo Polje smještena je u dolini rijeke Lim i u dolinama njenih pritoka: sa desne strane rijeka Lješnica,Tronoša, Boljanska rijeka, Bistrica i sa lijeve strane Ljuboviđa, Lipnica, Lješnica i Kanjska rijeka.
Najveći klimatski rizik su poplave u skoro svim djelovima donjih tokova rijeka u kojima se nalaze naselja. Bujični tokovi i erozije su, takođe, procesi koji potencijalno mogu ugroziti živote ljudi, njihovu imovinu i prirodne resurse. Usljed velikih padavina i neracionalnog i neadekvatnog korišćenja prirodnih resursa dolazi do pojave erozivnih procesa na šumskim i poljoprivrednim zemljištima”, kaže Mitrović.
On dodaje da su Lim i njegove pritoke cijelom dužinom bujičnog karaktera, te da ugrožavaju stanovništvo, stambene objekte, saobraćajnice, kao i poljoprivredna, šumska i ostala zemljišta.
“Poplave se različito manifestuju zavisno od karakteristika vodotoka koji prouzrokuje poplave. Radi preventivne zaštite ljudi i materijalnih dobara neophodna je regulacija korita Lima i njegovih pritoka, a u cilju smanjenja rizika od poplava neophodno je spriječiti neplansku i nezakonitu eksploataciju šljunka iz Lima”, navodi Mitrović.
On ističe da, ne manju, štetu pričinjavaju klimatski rizici izazvani dugotrajnim sušama, koje dovode veoma često do smanjenja izdašnosti izvora, deficita vlage u zemljištu i toplotni talasi koji ugrožavaju, prije svega, poljoprivrednu proizvodnju i vodosnabdijevanje stanovništva. Poseban problem predstavlja raniji početak vegetacijskog perioda što najčešće za posljedicu ima rano cvjetanje biljnih vrsta i rana sjetva da bi neki kasniji mraz, tokom maja, prepolovio ili skoro uništio prinose.
Plužine
Analiza podataka i projekcije pokazuju da su klimatske promjene već bitno uticale na klimatsku sliku opštine Plužine, koja ima slične trendove kao i ostali dio sjeverne Crne Gore.
“Naime, zapaža se da je temperatura vazduha značajno veća u odnosu na klimatsku normalu, kako srednje mjesečne tako i srednje godišnje. To otopljavanje kvantifikuje se porastom srednje godišnje temperature za 1,20 °C za period 1991-2020. u odnosu na period osmatranja 1961-1990. Posebno su novim klimatskim uslovima pogođeni sektori poljoprivrede, energetike, vodosnabdijevanja, turizma i šumarstva. Upravo ekstremne hidrometeorološke pojave na području Plužina ugrožavaju materijalna dobra i zdravlje lokalnog stanovništva. Svakako, budući privredni razvoj i život lokalnog stanovništva zahtijevaju hitno usvajanje mjera adaptacije i planiranje prostora u skladu sa novim klimatskim uslovima”, navodi Mitrović.
Na tom području, ističe on, sektor vodnih resursa je najosjetljiviji na klimatsko smanjenje padavina i porast temperature i obilnih kiša.
“Na primjer, smanjenje oticanja kiše procjenjuje se da će smanjiti bruto prihode od proizvodnje hidroenergije iz HE Piva za 6,6-12,8 miliona eura godišnje (procjena Svjetske banke). Takođe, poljoprivreda je sektor veoma osjetljiv na klimatske promjene zbog zavisnosti od kvantiteta i kvaliteta vode, temperature vazduha i zemljišta. U kombinaciji sa intenzivnijim kratkotrajnim kišnim događajima, brzim poplavama i češćim i intenzivnim sušama, očekuje se da će se prinosi i prihodi smanjiti dok će se troškovi za navodnjavanje, kontrolu bolesti i štetočina povećati”, navodi Mitrović.
Preporuke
Na pitanje što lokalne uprave treba da urade kako bi se prilagodile klimatskim promjenama i smanjile negativne posljedice, Luka Mitrović odgovara da je prvo
neophodno da izrade analizu, elaborate i studije o promjeni klime i integrišu ih u sve prostorne planove, studije lokacije, projekte itd. i implementiraju klimatske projekcije i trendove u svim dokumentima.
Zatim, treba da izrade publikacije i edukuju lokalno stanovništvo o promjeni klime i razumijevanju neophodnosti implementacije svih dostignutih pragova u planovima i projektima izgradnje objekata za stanovanje i privredne aktivnosti. Neophodna je izgradnja novih i rekonstrukcija postojećih infrastrukturnih sistema za snabdijevanje električnom energijom, vodosnabdijevanje kao i saobraćajna i komunalna infrastruktura u skladu sa novim klimatskim uslovima, izrada novih ili ažuriranje postojećih planova zaštite od poplava, požara i drugih hidrometeoroloških hazarda. Treba donijeti detaljne mjere adaptacije na nove klimatske uslove u svim djelatnostima, s posebnom pažnjom definisati kratkoročne i dugoročne mjere. Neophodno je postavljanje i izgradnja meteoroloških i hidroloških stanica na više lokacija na cijeloj teritoriji opština za potrebe kontinuiranog monitoringa klimatskih i hidroloških parametara – navodi Mitrović.
Po njegovom mišljenju, veoma je važno ojačati kadrovske kapacitete lokalnih zajednica i organizovati posebne opštinske službe koje bi se, na najneposredniji i stručan način, bavile pitanjima implementacije mjera i preporuka adaptacije na nove klimatske uslove i smanjenjem rizika od katastrofa u saradnji sa službama zaštite i spašavanja.
“Bitno je uspostaviti saradnju sa susjednim lokalnim zajednicama koje imaju slične klimatske probleme i rizike, izraditi projekte međuopštinske i prekogranične saradnje i uspostaviti stalne razmjene informacija o klimatskim problemima i rizicima”, poručuje Mitrović.
Manjak snijega uzrok ,,brzih“ poplava
Mitrović objašnjava da je važno analizirati i padavine kao klimatski element čiji se intenzitet i karakter značajno promijenio kao posljedica otopljavanja i više temperature vazduha, posebno u sjevernom reginu.
“U ukupnim godišnjim količinama padavina, manja su odstupanja u periodu 1991-2020. u odnosu na referentni 1961-1991. i ona se kreću od -0,7 odsto u Pljevljima do -3,9 odsto u Kolašinu. Povećanje je minimalno bilo u Bijelom Polju +1,0 odsto do +2,3 odsto na Žabljaku. Kao direktnu posljedicu klimatskih promjena imamo smanjenje broja dana sa sniježnim padavinama i trajanje sniježnog pokrivača. Iako su u posljednje dvije dekade zabilježene rekordne visine sniježnog pokrivača u Kolašinu, Nikšiću, na Žabljaku, Krscu u Goliji, to ne znači da se karakter padavina nije promijenio. Upravo nedostatak sniježnih padavina i formiranje sniježnog pokrivača u planinskim predjelima od oktobra do decembra su glavni faktori pojavljivanja takozvanih brzih poplava u centralnom i sjevernom regionu Crne Gore”, navodi Mitrović.
Promjene ka toplijoj klimi su u Crnoj Gori osmotrene od devedesetih godina 20. vijeka, dekade 2001-2010. i 2011-2020. (najtoplija na globalnom nivou) bile su najtoplije u Crnoj Gori od početka mjerenja. U tom periodu najveće promjene temperature vazduha od +1,40 C° su osmotrene u sjevernom planinskom regionu. Od sedamdesetih godina 20. vijeka, svaka dekada bila je toplija od prethodne, a najtoplija do 2020. godine bila je 2011-2020.
“Takve promjene ukazuju da su tokom perioda 1991-2020. dominirali toplije vrijeme i rekordi vezani za njega, manje je bilo hladnijeg vremena i rekordno niskih temperatura, dok je varijabilnost bila povećana, prije svega, unutar domena pojavljivanja toplijeg i rekordno toplijeg vremena posmatrano u odnosu na klimatološku normalu 1961-1990. Drugim riječima, analizom svih klimatskih parametara i upoređivanjem sa podacima iz prethodnog klimatskog perioda (1961-1991) dolazimo do zaključka koji ukazuje na značajnu promjenu ekstremnih događaja na sjeveru Crne Gore u odnosu na klimatološku normalu”, naglašava Mitrović.
Rekordi
Srednja godišnja temperatura vazduha u Crnoj Gori se kreće u rasponu od 4,6 °C u oblasti Žabljaka do 15,8 °C na Primorju. Srednja godišnja količina padavina iznosi od 800 mm na krajnjem sjeveru (Pljevlja) do oko 5.000 mm na krajnjem jugozapadu (Crkvice).
Prosječan godišnji broj dana sa padavinama je u rasponu 115–130 na Primorju odnosno do 172 na sjeveru Crne Gore.
Sniježni pokrivač se formira na nadmorskim visinama iznad 400 metara, a sa visinom većom od 50 cm u prosjeku traje od 10 (u Kolašinu) do 76 dana (na Žabljaku).
U prosjeku sunce u toku godine najduže sija u oblasti Primorja 2.750 časova, a u planinskim krajevima, udaljenim od mora, od 1.550 do 1.900 časova. Najosunčaniji je jugoistočni dio Primorja (oko Bara i Ulcinja), a zatim zetsko-bjelopavlićki region (od Podgorice prema Skadarskom jezeru).
Najviša izmjerena temperatura vazduha je 44,8 °C u Podgorici (2007), dok je najniža u Kosanici (Pljevlja) -33,2 °C (2022). Rekordna godišnja količina padavina izmjerena je u Crkvicama 9.600 mm (2010), a ekstremna visina sniježnog pokrivača - 230 cm na Žabljaku (2012).
