Uprkos tome što nacionalizam može izazvati ogromne užase i uništenja, nacija i nacionalizam daju jedini realistični sociokulturni okvir za moderni svjetski poredak. Danas im nema premca. Nacionalni identitet i dalje je privlačan i djelotvoran i mnogi ljudi ośećaju da zadovoljava njihove potrebe za kulturnim ispunjenjem, korijenima, sigurnošću i bratstvom. Mnogi su ljudi još uvijek spremni da se odazovu pozivu nacije i da za nju žrtvuju život. Konačno, nacije su povezane lancem uspomena, mitova i simbola do širokog, trajnog tipa zajednice, etnije, i upravo im to daje jedinstven karakter i vlast nad ośećajem i imaginacijom mnogih ljudi. (A.D. Smit, U obranu nacije/In Defence of the Nation, 1966/97)
Posljednjih pola stoljeća obilovalo je radovima na temu država, nacija, identitet, u kontekstu raznih socioloških i političkih koncepcija. U načelu, može se reći da je država politički entitet sa suverenom vlašću na tačno označenoj teritoriji. Da bi se neki entitet kvalifikovao da bude država mora da ima tačno definisanu teritoriju, stanovništvo koje stalno živi na toj teritoriji, vlast koja upravlja u ime tog stanovništva na cijeloj teritoriji i mogućnost stupanja u političke, ekonomske, kulturne i druge odnose sa drugim državama. Pod suverenom državom se podrazumjeva država koja nema veći politički autoritet iznad sebe. Za razliku od države i državljanstva narod, nacija i nacionalnost nijesu ustavno pravne kategorije. Pripadnost narodu ili naciji je slobodna i izvan je zakonskih okvira bilo koje države. Mnogi autori naciju i nacionalni identitet diferenciraju po tome što naciju definišu objektivnim političkim dimenzijama, a nacionalni identitet subjektivnim dimenzijama.
Etničke grupe i etnički identiteti su istorijske kategorije, imanentne svim djelovima svijeta i skoro u svim istorijskim razdobljima, uključujući i savremeni svijet. U današnjem svijetu ne postoje etnički homogene države, niti su savremene nacije bazirane, na tzv. jedinstvu krvi, odnosno naučna istraživanja dokazuju da manje – više sve potiču od različitih etničkih grupa. Određenja etničkog identiteta, tj. etniciteta, u početku su karakterisala dva suprostavljena pristupa: primordijalni (perenijalistički) i instrumentalistički. Nešto kasnije je pridodat i konstruktivistički pristup, koji identitet određuje kao proces a ne datost.
Moderne sociološke teorije, najistaknutiji predstavnici su E. Gelner, Erik Hobsbaum i Benedikt Anderson, bazirano na savremenim iskustvima, sasvim drugačije prilaze pojmu nacionalnog identiteta. Osnovna ideja koja povezuje ove autore jeste saznanje da je nacija idejna tvorevina, ili konstrukt i da u tom obliku ne postoji sve do XIX stoljeća. Savremena istraživanja nacionalnog identiteta nemaju u osnovi jednu teoriju, mahom su bazirana na kritikama primordijalističkog pristupa i na naglašavanju dinamičkih i relacionih odnosa u pitanju identiteta.
Osjećaji i kulturni obrasci: Još je Maks Veber smatrao da se rasna pripadnost razlikuje od nacionalne po tome što je rasna stvarno zasnovana na zajedničkom porijeklu, dok nacionalnu grupu čini subjektivno vjerovanje u zajedničko porijeklo (Veber, 1922). Subjektivne definicije nacije insistiraju na individualno i kolektivno psihološkoj dimenziji nacionalnog identiteta. One u nacijama ne vide prastare, prirodne zajednice, već naciji pristupaju kao socijalnoj konstrukciji, proizvodu organizovanog, svjesnog i metodičnog rada različitih društvenih aktera, a prije svega intelektualno – političke elite i državne vlasti. Svaki pojedinac se socijalizuje i gradi svoj identitet još od rođenja pa do kraja života. Identitet se ostvaruje kroz sopstvena opažanja i aktivnosti i formira se uvijek u sopstvenom okruženju (porodica, društvene grupe, mediji, literatura, država, etc.). Psihološki aspekt nacije se ogleda u osjećaju pripadnosti, zajedništva, kao sistem stavova o sopstvenom nacionalnom identitetu. Nacionalni osjećaj se oblikuje tako što se usvajaju kulturni obrasci, obrasci ponašanja i vrijednovanja, odnosom prema istoriji, porijeklu... Nacionalni osjećaj je u velikoj mjeri zavisan, sem što je subjektivna kategorija, od odnosa drugih prema nama i o njihovom vrednovanju naše nacionalne identifikacije.
Modernost nacija
Primordijalizam polazi od načela da je nacionalni identitet fiksan i trajan, da je čvrsta i osnovna, bazična ljudska kategorija, data rođenjem (Kornel, Hartman, 1998), da vezuje ljude prađedovskim porijeklom (Putinja, Žoslin-Fenar, 1997), te da je obojen iracionalnim osjećanjima. Teritorijalna, ekonomska i pravno-politička dimenzija nacionalnog identiteta predstavljaju spoljne funkcije nacionalnog identiteta, dok etnička i kulturna dimenzija čine unutrašnje funkcije nacionalnog identiteta.
Prema odgovoru na pitanje kad su nastale nacije Ernest Gelner dijeli teoretičare na dvije velike grupe – one koji, poput njega, smatraju da su nacije stvorene krajem XVIII stoljeća i da ono što se dešavalo ranije nije od suštinske važnosti za razumijevanje njihovog nastanka, te one koji, poput njegovog oponenta, Smita, upravo ovu predmodernu prošlost nacija smatraju veoma važnom. A. D. Smit prominentni je predstavnik primordijalne škole mišljenja i po njemu nacija utemeljena na etničkoj pripadnosti zahtjeva šest atributa: „kolektivno vlastito ime, mit o zajedničkim precima, zajednička istorijska sjećanja, jedan ili više različitih elemenata zajedničke kulture, povezanost sa određenom domovinom, te osjećaj solidarnosti kod značajnog dijela populacije“. Ipak, i Smit ne negira modernost nacija: „Nacije jesu moderne, kao i nacionalizam, čak i kada njihovi članovi misle da su veoma stare i čak i kada su one djelimično stvorene od strane predmodernih kultura i uspomena.“
Gradnja nacionalnog identiteta
Kad je riječ o Crnoj Gori, iako je Crna Gora tokom dugog istorijskog perioda imala svoj subjektivitet, imali smo različitih perioda u novovjekovnoj istoriji kad je u pitanju nacionalni identitet. On je, u neku ruku, zavisio od političkih ambicija iznutra, ali i od velikih uticaja spolja. Poznato je u nauci i realnom životu da male nacionalne zajednice u sjenci mnogobrojnijih nacija, sa sličnim jezičkim, religijskim, pa i u dobroj mjeru kulturnim svojstvima, podložne tendenciji, sa jedne strane, za većom zajednicom iz sigurnosnih ili egzistencijalnih razloga, dok, sa druge strane, od brojnije nacije postoje težnje za usisavanjem što većeg prostora u velikodržavnim ambicijama...
U vladajućim strukturama je izostala svijest da bez sopstvenih naučnih, kulturnih, medijskih, obrazovnih, informativnih resursa nije moguće izgraditi sopstvenu kulturni, medijski, pa i svaki drugi prepoznatljivi prostor na kojem će se graditi identitet i uspješnost zajednice. Neriješene crkveno pitanje i ogroman uticaj koji Srpska crkva ima u populaciji Crne Gore razorilo je u potpunosti nacionalno biće Crnogoraca i stvorilo dualizam nacionalnog identiteta, rijedak u svjetskoj praksi. Nesumnjivo je da je malo istorijskih pojava u istoriji Crne Gore, naročito u XIX i XX stoljeću, koje su izazvale toliko lutanja, ideoloških sukoba i neizvjesnosti kao što je određenje identiteta Crnogoraca i prije svega izgradnji moderne crnogorske nacije. Naročito je u istorijskim naukama prisutno istraživačko lutanje, i to u institucijama koje su vrhunske naučne institucije Crne Gore, finasirane od strane države Crne Gore, posebno u proučavanju višestrukog društvenog i nacionalnog identiteta (jezičkog, kulturnog, obrazovnog, političkog, državnog, državo-pravnog, vjerskog itd.), kao i u određenju odnosa crnogorske nacije prema okruženju: prema drugim etnijama, narodima, nacijama i kulturama.
Zaštiti se od mitomanije
Ako se nacionalni identitet gradi, sem u porodici i društvenim grupama u kojim se krećemo, u obrazovnom sistemu, medijskim uticajima, naučnim ustanovama, literaturi, državnim institucijama, vjerskim ustanovama, onda možemo reći da ne čudi što se dobar dio građana Crne Gore poistovjećuje sa drugim prostorima, jer je ogroman prostor otvoren za slobodne uticaje izvana. Umjesto da se putem obrazovnog sistema, javnih ustanova građanima razbijaju deluzije pod uticajima izvana o nekakvim genima sa nacionalnim predznakom, objasni da je nacionalni indentitet nešto što stičemo tokom života, da je on konstrukt našeg mozga, naša sopstvena predstava o svom porijeklu, pripadnosti, taj se prostor prepušta mitomaniskim pričama, izmišljenim, bajkovitim narativima, smišljenim u kuhinjama aspiranata na crnogorsko nacionalno biće i teritoriju. Ako postoji crnogorska nacija, a nesumnjivo je da postoji jer je priznata od svih država svijeta, sem jedne, onda je više nego začujuće da dio stanovnika Crne Gore koji duboko u prošlost vuče korijene sa teritorije Crne Gore, ne priznaje i ne prihvata identitet države u kojoj živi.
Svjedoci smo i ovih dana značaja i uticaja koji SPC ima u neprirodnom porastu vjerujućih ljudi u Crnoj Gori. Nije slučajno da je njen uspon u Crnoj Gori praćen drastičnim povećanjem broja građana koji su dojučerašnji crnogorski identitet odbacili i prihvatili srpski. O tome imamo dosta javnih izjava visoko kotiranih pojedinaca u srpskoj zajednici. Očito je da crkveno pitanje u Crnoj Gori nikada nije bilo vjersko pitanje i da je ono jedno, ako ne i najvažnije, od krucijalnih pitanja u razvoju crnogorskog identiteta na način kako se to odvijalo u svim državnim zajednicama. I kroz istoriju, i u novijim vremenima. Završiću istinitom anegdotom kada je jedan mladi češki pjesnik na skupu čeških intelektualaca u Bohemiji, na kome se raspravljalo o afirmaciji češke nacije u doba Austrougarske, rekao: „znači li to da, ako ovaj plafon padne na na nas, neće biti češke nacije ?“.
