Pitanje položaja Crnogorske pravoslavne crkve i Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori je zasigurno najkompleksnije otvoreno pitanje crnogorskog društva, čije rješavanje iziskuje veliki stepen spremnosti na kompromise i značajne demokratske kapacitete svih učesnika u ovom procesu.
Ovo pitanje je dodatno usložnjeno činjenicom da, od samog nastanka podjele, ono nikad nije bilo samo unutrašnje pitanje, već je dio rješenja uvijek podrazumijevao i spremnost na kompromis stranog faktora, tj. Srbije.
Istorijski fakti o društvenim i političkim događajima koji su uslijedili nakon Prvog svjetskog rata, Drugog svjetskog rata kao i AB revolucije, stručnoj i sveukupnoj javnosti su poznati već duže vrijeme. Gledajući kroz prizmu crkvenog pitanja u Crnoj Gori, možemo konstatovati da nije dovoljno obrađena tema uticaja ove podjele na crnogorsko društvo. Svakako, mogu se izdvojiti tri ključna perioda i to: prvi period od 1918. do 1945, drugi period od 1945. do 1990. i treći peridod od 1990. do 2020. godine.
Period nastanka podjela
Prvi period od 1918. do 1945. godine je period nastanka podjela u crnogorskom društvu po pitanju uređenja pravoslavne crkve u Crnoj Gori. Međutim, iako je nastanak podjele crnogorskog društva po pitanju crkve vezan za ovaj period, možemo konstatovati da pitanje crkve nije bilo goruća tema u crnogorskom društvu sve do početka Drugog svjetskog rata.
Posredovanje međunarodne zajednice u obezbjeđivanju uslova za dogovor među suprotstavljenim strana od ključne je važnosti
Crnogorsko društvo, iscrpljeno Prvim svjetskim ratom, teškom ekonomskom situacijom, sa Kraljem i Vladom u egzilu, promjenom državnog formata i društvenog uređenja, mimo tema o goloj egzistenciji, nije imalo snage da se dodatno bavi pitanjem uređenja crkve u Crnoj Gori.
Otuda se dekret o ujedinjenju svih pravoslavnih crkvenih oblasti u Kraljevini SHS, čime se ukida Crnogorska pravoslavna crkva, u Crnoj Gori implementira gotovo bez većih reakcija i pažnje društva.
Mirna implementacija dekreta o ujedinjenju pravoslavnih crkvenih oblasti u Kraljevini SHS, u godinama do početka Drugog svjetskog rata, stvoriće privid nepostojanja duboke podjele u crnogorskom društvu po pitanju crkve. Posljedice novog crkvenog uređenja, crnogorsko društvo osjetiće značajnije početkom Drugog svjetskog rata, kada crkva organizovana u novom formatu, pada na prvom ispitu i otvoreno staje na stranu okupacionih fašističkih snaga i četničkog pokreta.
Time će se podjele u crnogorskom društvu oko crkvenog pitanja, nastale 1918. godine i zanemarene do 1941. godine, u vihoru Drugog svjetskog rata raspiriti i dovesti do stravičnih zločina koji će dijeliti društvo, gradove, sela i porodice.
Šanse da crkveni i politički lideri sami dođu do kvalitetnih rješenja je gotovo u domenu naučne fantastike
Pojavom komunističkog pokreta u Cnoj Gori i njenom ekspanzijom početkom Drugog svjetskog rata, crnogorsko društvo dodatno gubi zainteresovanost za crkveno pitanje u Crnoj Gori.
Srpska pravoslavna crkva, tada jedina pravoslavna crkva u Crnoj Gori, odlukom da se u potpunosti stavi u službu fašističkih snaga i njihovih kolaboracionista, gubi legitimitet kod većinskog dijela crnogorskog društva. Tako Srpska pravoslavna crkva, nakon 1918. godine i uspješne inflitracije i asimilacije vjerskih osjećanja crnogorskog društva, pogrešnim odlukama, gubi autoritet i povjerenje crnogorskog naroda.
Takve odluke Sprske crkve i reakcija crnogorskog društva stvoriće prazninu koja će biti pogodan ambijent za prihvatanje novih ideologija i ideala, prevashodno komunističke ideologije. Završetak Drugog svjetskog rata zatekao je crkvu na strani poraženih fašističkih snaga, dok je narod većinski bio na pobjedničkoj antifašističkoj strani. Ovakav ishod u potpunosti će razoriti položaj Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori.
Period stagnacije
Drugi period od 1945. do 1990. godine, iako od strane Srpske pravoslavne crkve okarekterisan kao period progona, suštinski će biti period stagnacije položaja crkve u društvu. Novo društveno uređenje, ekonomski napredak, socijalističko uređenje kao i grijesi prošlosti, Srpsku pravoslavnu crkvu staviće van stroja i mogućnosti uticaja na bitne tokove i društvo u cjelini.
Crkveno pitanje za poslijeratnu vlast u Crnoj Gori bilo je interesantno isključivo sa bezbjednosnog faktora. Imajući u vidu naraslu moć države, urušenu moć crkve i okrenutost crnogorskog društva novim idealima, komunistička vlast ne koristi priliku da pravoslavnu crkvu u Crnoj Gori organizuje u skladu sa novonastalim društvenim uređenjem, ali i u skladu sa istorijskim kontinuitetom prekinutim dekretom iz 1920.
Na lovorikama pobjede iz Drugog svjetskog rata, crnogorske vlasti bile su iskreno posvećene građenju nove države i jugoslovenske nacije u kojem je pitanje crkve i vjere smatrano temom prošlih vremena, koja više neće značajnije zaokupljati pažnju društva.
Iako poglavari Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori ističu da su pod komunističkom vlašću bili ugnjetavani i proganjani činjenica je da im je dolazak komunističkih vlasti i njihova nezainteresovanost za crkvena pitanja omogućio da, njihov najveći projekat od kad postoje, dekret Karađorđevića iz 1920, preživi i posluži kao kamen temeljac za sve ono što će se desiti 1990. kao i 2020. u Crnoj Gori.
Da je igrom slučaja, antifašitički pokret u Crnoj Gori tokom Drugog svjetskog rata rezultirao stvaranjem nezavisne i međunarodno priznate Crne Gore, obnavaljanje državnih institucija samim tim i crnogorske pravoslavne crkve bio bi logičan slijed događaja.
Period jačanja snage SPC
Treći period od 1990. do 2020, obilježiće slabljenje snage države i jačanje snage Srpske pravoslavne crkve. Raspadom Jugoslavije, u crnogorskom društvu, stvara se ideološka praznina koja na talasu žestoke propagande i nacionalističkih snaga, biva uspješno popunjena od strane Srpske pravoslavne crkve, pa crkva postaje jedan od najznačajnijih faktora u društvu.
Gotovo četrdesetpetogodišnje guranje crkvenog pitanja pod tepih u konačnom doći će na naplatu tadašnjim crnogorskim vlastima. Nezainteresovanost komunističke partije za događaje od 1918. do 1941, stvoriće u društvu čitave generacije bez izgrađenog stava po mnogim pitanjima nacionalnog indetiteta a samim tim i po pitanju crkve.
Srpska pravoslavna crkva svoj legitimitet svakako crpi u broju sljedbenika koji ima među crnogorskim građanima
U okolnostima gdje takve generacije stasavaju bez valjanog znanja o pravnom i društvenom položaju Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori, predstavljaće pogonsko gorivo za jačanje uticaja crkve i pogodan materijal za izgradnju budućih vjernih sljedbenika.
Na krilima rata u Jugoslaviji, Srpska pravoslavna crkva uz pomoć nacionalističkih struja uspostavlja čvrstu ulogu u društvenim i političkim krugovima. Njena snaga u Crnoj Gori vremenom će rasti do te mjere da će po uticaju i moći sustići centralu u Beogradu.
Iako se javna retorika lica SPC u Crnoj Gori nije bitnije razlikovala od njihovih kolega u Srbiji, svakako je SPC u Crnoj Gori donosila značajno mudrije odluke u kritičnim trenucima. Tako, događaje tokom raskola u DPS-u, rata na Kosovu, NATO bombardovanja i konačnom referenduma iz 2006, SPC u Crnoj Gori na čelu sa mitropolitom Amfilohijem, donosi odluke o ublaživanju retorike i značajnom smanjenju aktivizma.
Ovakve odluke, prevashodno ličnosti mitropolita Amfilohija, donosile su višestruki benefit. U odnosu na crnogorske vlasti to je stvaralo ogroman prostor za političku trgovinu, koji je mitropolit Amfilohije vješto koristio za jačanje pozicije svoje crkve. Crnogorske vlasti su u tom odnosu sanjale tzv. “konačno rješenje’’, koje bi podrazumijevalo odvajanje Mitropolije crnogorsko primorske od SPC i ujedno obnavljanje autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve.
U odnosu na beogradsku patrijaršiju, mitropolit Amfilohije ne samo da je izgradio nezavisnost u donošenju odluka nego je svoj uticaj značajno proširio na sve organizacione jedinice SPC. Stečena snaga Mitropolije crnogorsko primorske unutar SPC, kao i tajna kohabitacija crnogorskih vlasti sa SPC nisu ostavljale prostora za značajnije jačanje uticaja obnovljene Crnogorske pravoslavne crkve.
Za crnogorske vlasti, sportskim žargonom govoreći, Crnogorska pravoslavna crkva je bila rezervni igrač na klupi.
Višedeceniski nagomilani problemi u odnosima ali i nagomilana moć vršilaca crnogorske vlasti i Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori, kreiraće ambijent u kojem će doći do otvorenog političkog sukoba ova dva subjekta.
U tom sukobu, crnogorske vlasti će 30. avgusta 2020. doživjeti prvi poraz na izborima. Tijesna pobjeda opozicionog bloka, predvođenog i organizovanog od strane Srpske pravoslavne crkve i države Srbije, ne bi bila moguća ni tog 30. avgusta 2020. da tome nisu prethodile negativne tektonske promjene u svjetskim političkim centrima, prevashodno Vašingtonu.
Početak snaženja značaja CPC
Možemo konstatovati da od 30. avgusta 2020. počinje novi tj. četvrti period odnosa države, društva i crkve. Ovaj period Srpska pravoslavna crkva započeće sa nikad većim uticajem na političke i društvene tokove. Takođe, jačanje uticaja Srpske pravoslavne crkve podrazumijevaće i jačanje otpora prema njoj kao i snaženje značaja Crnogorske pravoslavne crkve.
Kreirani ambijent pobjednika i gubitnika stvoriće u crnogorskom društvu nikad veće podjele na vjerske i etničke torove. Novoizabrane crnogorske vlasti, nakon izbora 30. avgusta 2020. propustiće priliku da nastave put stvaranja modernog i pomirenog društva kao i nastavak traženja kompromisnog rješenja po pitanju pravoslavne crkve u Crnoj Gori.
Odgovor na pitanje - kako dalje, treba započeti prihvatanjem pravnog i istorijskog legitimiteta dva pravoslavna subjekta u Crnoj Gori.
Crnogorska pravoslavna crkva, svoj legitimitet svakako crpi iz istoriskih fakata o njenom više vjekovnom postojanju kao autokefalne crkve i činjenice da je njeno ukidanje prouzrokovano promjenom državnog formata 1918. a koji je nestao 1941.
Ako se pritom dodaju i činjenice o univerzalnom pravu na slobodu vjeroispovjesti, obnova crnogorske državnosti i broj sljedbenika, nesporno možemo tvrditi da Crnogorska pravoslavna crkva ima pravo na svoje postojanje i pravo na kulturno i vjersko nasljeđe Crne Gore.
Vodeći se istim principima, možemo konstatovati da Srpska pravoslavna crkva svoj legitimitet svakako crpi u broju sljedbenika koji ima među crnogorskim građanima, ali i činjenici da je izbor crnogorskih vlasti bio da njen pravni položaj ne dovodi u pitanje gotovo stotinu godina.
Imati dovoljno hrabrosti i nezavisnosti u donošenju odluka svih crkvenih i političkih lidera, da na temeljima odavanja priznanja međusobnog legitimiteta i postignu dogovor o međusobnom nenarušavanju vjerskih sloboda, predstavlja neophodan korak ka stvaranju uslova za miran suživot i sklad među svim vjernicima.
U tom pogledu, možemo konstatovati da je procrnogorski blok, za proteklih 30 godina, napravio mnoštvo pozitivnih iskoraka i imao ispruženu ruku ka SPC u Crnoj Gori kao i političkim liderima koji stoje iza SPC.
Jačanje uticaja SPC podrazumijevaće i jačanje otpora prema njoj kao i snaženje značaja Crnogorske pravoslavne crkve
Nažalost, patološka zavisnost crkvenih lidera i političara srpskog bloka od struktura iz Beograda i Moskve, kao i nedostatak hrabrosti sa samostalan iskorak, učiniće sve ove napore uzaludnim. Nastanak snaga unutar crkvenih struktura SPC u Crnoj Gori i prosrpskih partija, koji bi obezbijedili nezavisnost od stranog faktora u donosenju odluka, je neophodan lijek za sve podjele u Crnoj Gori.
Slijedi zahtjevna diplomatska ofanziva
Pred Crnogorskom pravoslavnom crkvom je zahtjevna diplomatska ofanziva u cilju obnavljanja autokefalnosti i dobijanja priznanja od strane Vaseljenske patrijaršije. Crnogorska pravoslavna crkva zasigurno nema kapaciteta za ovako složen i zahtjevan diplomatski poduhvat, već joj je prijeko potrebna pomoć države.
Imajući u vidu trenutne društvene i političke okolnosti u zemlji ali i regionu, šanse da crkveni i politički lideri sami dođu do kvalitetnih rješenja je gotovo u domenu naučne fantastike.
Stoga, posredovanje i aktivno učešće međunarodne zajednice, pritom misleći na euroatlantske partnere EU i SAD, u obezbjeđivanju uslova za dogovor među suprotstavljenim strana je od ključne važnosti.
Zapadni partneri prevashodno moraju obezbijediti nezavisnosti SPC u Crnoj Gori od uticaja iz Beograda i Moskve, kao i obnavljanje legitimiteta Crnogorske pravoslavne crkve kod Vaseljenske patrijaršije.
Tek nakon ostvarivanja ova dva ključna cilja, odnosno obezbjeđivanja da crkveno pitanje u Crnoj Gori istinski bude unutrašnje pitanje i pitanje ličnih osjećanja pojedinca, možemo ga prepustiti unutrašnjim demokratskim procesima.
Vjerujem da bi u takvim okolnostima crnogorsko društvo, crkveni i politički lideri postigli demokratsko rješenje na dobrobit svih nas.
(Autor je bivši diplomata, ime poznato redakciji)
