Dok su u regionu, Bosni i Hercegovini i Srbiji, otvorene afere nezakonitog prisluškivanja građana i korišćenja savremene tehnologije za špijuniranje novinara i nevladinih aktivista, crnogorsko Ministarstvo unutrašnjih poslova već nedjelju dana ne odgovara na pitanja M portala da li policija raspolaže uređajima IMSI kečer (International Mobile Subscriber Identity-Catcher), koliko ih ima i u kojim slučajevima su korišteni. Na pitanja o upotrebi ovog uređaja preko kojeg je moguće ne samo pratiti i prisluškivati targetirani mobilni telefon, već i sve ostale telefone u krugu od 50 do 200 metara udaljenosti, ne odgovara ni Agencija za zaštitu ličnih podataka.
M portal od više izvora iz sektora bezbjednosti saznaje da je Uprava policije prije nekoliko mjeseci nabavila IMSI kečer novije generacije, koji čak ima ograničenu mogućnost presrijetanja komunikacija kroz aplikacije kao što su viber i whatsapp. Izvori M portala objašnjavaju da je IMSI kečer „operativno-taktičko sredstvo namijenjeno za identifikaciju brojeva koje koristi targetirana osoba, a istovremeno ima mogućnost presrijetanja komunikacije koja se ostvaruje preko mobilnog telefona“.
2IMSI kečer je uređaj malih gabarita koji „imitira“ regularnu baznu stanicu mobilne telefonije, može da stane u običan ruksak i za njegovo gotovo neprimijetno korištenje dovoljna je jedna osoba, pa zahvaljujući tome može lako da se koristi u neposrednoj blizini onoga ko je na meti službi bezbjednosti, ali i svih građana koji se nađu u okruženju od par stotina metara.
Zavisno od uslova u kojima se koristi (urbano ili seosko područje, zatvoreni objekat ili otvoreni prostor...) IMSI kečer će sa udaljenosti od 50 do 200 metara ostvariti kontakt za targetiranim mobilnim telefonom, poslati tzv. nevidiljive poruke, otvoriti mikrofon i kameru na telefonu i na taj način prikupiti sve podatke o aktivnostima koje se dešavaju u prostoriji ili najbližem okruženju osobe koja koristi targetirani mobilni telefon. Preko IMSI kečera, tvrde izvori M portala, moguće je čak plasirati i maliciozni softver koji omogućava dugoročno praćenje i prisluškivanje određenog uređaja.
Ipak, dokaz da crnogorska policija već neko vrijeme koristi IMSI kečer postoji, i to u dokumentu Specijalnog državnog tužilaštva, odnosno u jednoj od optužnica protiv Petra Lazovića. U optužnici se navodi i broj dokumenta Uprave policije, koji potvrđuje da je IMSI kečer korišten najmanje tri puta u istragama protiv pripadnika krimilanih klanova:
„Sadržina kriptovane komunikacije u kojoj je okrivljeni Lazović Petar u istom periodu obavještavao organizatora između ostalog i o upotrebi tehničkog sredstva tzv. Catchera, upravo u odnosu na pripadnike suprotstavljene kriminalne organizacije koje je pominjao okrivljenom Zvicer Radoju, potvrđuje se dopisom Uprave policije Odsjeka za specijalne istražne tehnike broj 512/20-767/22 od 11.07.2022. godine, iz kojeg proizlazi da je uređaj “IMSI catcher” korišćen i to: dana 27.11.2020. godine na području opštine Podgorica prema ciljanom licu Boljević Dušan, dana 09.12.2020. godine na području opštine Tivat prema ciljanom licu Stanišić Radovanu i dana 11.12.2020. godine na području Opštine Kotor prema ciljanom licu Dedović Miladinu“.
Izvori M portala tvrde da IMSI kečeri lako mogu biti zloupotrijebljeni i protiv osoba koje nemaju veze sa kriminalom, ali vlast ima interes da prati njihove aktivnosti, što potvrđuju slučajevi iz BiH i Srbije, kako zbog malih gabarita i lakoće rukovanjem uređajem, tako i zbog tehnoloških mogućnosti koje ovi uređaji pružaju. Ukoliko se, na primjer, nađete u blizini ili u istom objektu sa osobom koju policija prati zbog eventualnih kriminalnih aktivnosti, a da i ne znate o kome je riječ, kečer bi lako mogao da „uhvati“ i vaš mobilni uređaj i njegov sadržaj, te da vaši privatni podaci i komunikacije budu kompromitovani i dostupni policiji i ANB-u.
Kada je riječ o procedurama, policija bi morala da dobije nalog od suda za praćenje i nadzor bilo kojeg lica, u slučaju da postoje sumnje u izvršenje nekog krivičnog djela. Međutim, isti izvori M portala iz bezbjednosnog sektora tvrde da su se odluke o nadzoru građana, prije svega civilnih aktivista i novinara, donosile neformalno u Agenciji za nacionalnu bezbjednost na kolegijumu sada već bivšeg direktora Borisa Milića, bez ikakvih pisanih tragova i komunikacije sa tužilaštvima i sudovima. Time je nastavljena ranija praksa nelegalnog nadzora u kojoj se išlo dotle da je ANB tajno ozvučila čak i kancelariju bivšeg Glavnog specijalnog tužioca Milivoja Katnića.
Zbog svega toga, izvori M portala tvrde da se IMSI kečeri u crnogorskom sistemu bezbjednosti ne koriste samo u okviru istraga o počinjenim krivičnim djelima, već i za nelegalni nadzor građana, prije svega civilnih aktivista, novinara i svih onih čije aktivnosti vlast ne doživljava blagonaklono.
U prilog toj tvrdi ide i ranija izjava ministra unutrašnjih poslova Danila Šaranovića, koji je tvrdio da novinarka portala Televizije E Kaćuša Krsmanović, odnosno njeni tekstovi, nose kodno ime „Raša“, ali i mnoge izjave iz vladajućih partija u kojima novinare i civilne aktiviste označavaju „stranim agentima“ i „produženom rukom kriminalnih klanova“. Kodna imena osobama dodjeljuju službe bezbjednosti, u prvom redu Agencija za nacionalnu bezbjednost, u trenutku kada služba otvara njihov dosije i počinje praćenje njihovih poslovnih i privatnih aktivnosti.
Advokat Veselin Radulović, uz napomenu da nije previše upoznat sa sistemom IMSI kečera, kaže da ako je policiji omogućeno da ovim uređajima zadire u osnovna prava civilnog sektora, pa čak i lica koja su okrivljena za neko krivično djelo, a to se radi bez naredbe suda onda to apsolutno nije zakonito i predstavlja kršenje osnovnih ljudskih prava.
„Ako bi tako prikupljen materijal bio iskorišćen u nekom krivičnom postupku, rizikovalo bi se da ti dokazi budu pravno nevaljani bez obzira na to što se njima utvrdi i ne bi bili validni za rješavanje bilo kog krivičnog postupka. Tužilac može samo predložiti, inicirati, upotrebu ovakvih sredstava, jedino po naredbi suda bi se moglo zadirati u osnovna ljudska prava, u pravo na privatnost u slučaju kada su ispunjeni uslovi za to, tj. kada postoji osnovana sumnja da je neko izvršio krivično djelo“, kaže Radulović.
Slučaj BiH: Policijski kečer oduzelo tužilaštvo zbog istrage
Službenici SIPA (Državna agencija za istrage i zaštitu) Bosne i Hercegovine upali su krajem novembra u prostorije Federalne uprave policije na Vracama kako bi izuzeli uređaje IMSI kečer koji su, sumnja se, korišteni za nezakonito praćenje i prisluškivanje, objavila je Istraga.ba. SIPA je ovu akciju sprovela po naredbi Suda BiH izdatoj na prijedlog Tužilaštva Bosne i Hercegovine.
Federalna uprava policije BiH je pozdravila ovu akciju:
„Direktor Federalne uprave policije Vahidin Munjić jedini je rukovodilac Federalne uprave policije koji je pokrenuo nezavisnu proceduru vršenja nadzora nad upotrebom uređaja IMSI Catcher s ciljem utvrđivanja da li je uređaj, koji je Federalna uprava policije nabavila 2006. godine, nezakonito korišten za provođenje posebnih istražnih radnji. Nakon nezavisne analize uređaja IMSI Cather, koju je na molbu direktora Federalne uprave policije Vahidina Munjića sprovela Obavještajno – sigurnosna agencija Bosne i Hercegovine, direktor Federalne uprave policije Vahidin Munjić kompletnu dokumentaciju vezanu za uređaj IMSI Catcher dostavio je Tužilaštvu Bosne i Hercegovine te podnio krivičnu prijavu Kantonalnom tužilaštvu Kantona Sarajevo zbog postojanja osnova sumnje u počinjenje krivičnih djela kažnjivih prema odredbama Krivičnog zakona Federacije BiH. Federalna uprava policije poziva Tužilaštvo BiH da što prije sprovede kvalitetnu istragu u ovom predmetu i da o svim detaljima transparentno izvještava javnost s obzirom na to da postoji opravdan javni interes zbog postojanja sumnje u ugrožavanja osnovnih ljudskih prava građana Bosne i Hercegovine”, kazali su tada iz FUP-a.
FUP je prije nekoliko mjeseci objavio da je podnio prijavu protiv NN osobe koja je, navodno, zloupotrebljavala “kečere”. Bosanski mediji pišu da je riječ o „policijskom simulatoru bazne stanice "Kečer" (IMSI Catcher), koji ima mogućnost i da mijenja sadržaj SMS poruka, o čemu zna samo uski broj ljudi u obavještajnim strukturama, a koji je u posjedu FUP-a“.
Komisija Parlamenta FBiH za sigurnost je još 2019.godine na sjednici tražila od Federalne uprave policije (FUP) odgovore na to je li zloupotrijebila policijske uređaje koji se koriste za prisluškivanje.
Tužilaštvo Kantona Sarajevo još 2018. godine formiralo predmet na osnovu poslaničkog pitanja Nermina Nikšića, lidera SDP-a i tadašnjeg poslanika u Parlamentu FBiH, koji je ukazao na nezakonitosti u radu FUP-a, optužujući tada direktora Dragana Lukača za brojne neregularnosti i samovolju. Kasnije je ovaj predmet preuzelo Tužilaštvo BiH, koje i vodi istragu.
Slučaj Srbije: Uvezli više od 20 kečera
Portal BIRN Srbija je prije desetak dana objavio informaciju da je Srbija u proteklih 10 godina uvezla najmanje 20 IMSI kečera, uređaja koji omogućavaju prikupljanje podataka sa svih mobilnih telefona u određenom području od nekoliko stotina metara. Samo tokom protekle godine, Švajcarska i Finska izdale su 16 dozvola za izvoz IMSI kečera u Srbiju – podaci su koje je BIRN dobio od ministarstava spoljnih poslova ove dvije zemlje. Jedan uređaj, koji je srpsko Ministarstvo unutrašnjih poslova kupilo od švajcarske kompanije, koštao je skoro dva miliona švajcarskih franaka, odnosno nešto više od dva miliona eura. Javni podaci pokazuju da su isti dobavljači prodavali sličnu tehnologiju zemljama koje su poznate po kršenju ljudskih prava, poput Namibije, Maroka, Ujedinjenih Arapskih Emirata i Kolumbije.
BIRN piše da je uobičajeno za nadzor mobilnih komunikacija potrebno obezbijediti sudsku naredbu i posredovanje mobilnog operatora, ali Jelena Pejić Nikić, starija istraživačica iz Beogradskog centra za bezbjednosnu politiku, upozorava da se IMSI kečeri u Srbiji mogu koristiti mimo regularnih procedura.
“Ne postoji javni propis koji uređuje primjenu ove specifične tehnologije. Postoje opštije zakonske odredbe pod kojima bi se ona mogla koristiti, ali čak i tada ulazi u sivu zonu, prvenstveno zbog potencijalno nesrazmjernog nadzora i nedostatka kontrole. U svakom slučaju, policija ne smije ovu tehnologiju da koristi preventivno, na primjer da utvrdi ko sve učestvuje na antivladinim demonstracijama”, rekla je Pejić Nikić.
U oktobru 2023. godine, kompanija NeoSoft iz Ciriha isporučila je dva uređaja – jedan srpskom Ministarstvu unutrašnjih poslova, a drugi obavještajnoj agenciji BIA. Ministarstvo je za svoj uređaj platilo 1,95 miliona švajcarskih franaka, odnosno nešto više od dva miliona eura.
Drugi uređaj je uvezen radi testiranja, a BIA ga nije dugo zadržala, potvrdio je švajcarski Državni sekretarijat za ekonomske poslove (SECO) za BIRN.
NeoSoft je već krajem 2016. godine isporučio svoj prvi IMSI kečer Ministarstvu unutrašnjih poslova, ali po znatno nižoj cijeni od 147.000 švajcarskih franaka, odnosno 158.000 eura.
Osim IMSI kečera, srpska BIA koristi i izraelsku tehnologiju Cellebrite za otključavanje telefona aktivista koje je pozivala i privodila na razgovore, a potom na te uređaje ubacivala „domaći“ špijunski program NoviSpy, pokazalo je istraživanje BIRN-a i forenzička analiza organizacije Amnesty International. BIA se nije zaustavila samo na prikupljanju poruka i kontakata – ulazili su u privatne fotografije, pratili porodice, uključivali kamere i mikrofone, piše BIRN i prenosi svjedočenja aktivista čije je telefone vještačio Amnesty International.
I poljski mediji su se bavili istraživanjem upotrebe IMSI kečera u tamošnjim službama bezbjednosti, a prvi otkriveni slučaj masovnog nadzora putem ovih uređaja zabilježen je u Ukrajini 2014. godine, kada su protesti na glavnom trgu u Kijevu protiv tadašnjeg proruskog predsjednika dostigli svoj vrhunac. Pro-evropski demonstranti su, uprkos januarskim temperaturama ispod nule i prisustva teško naoružane policije, okupirali trg i odbijali da se povuku. Prema pisanju tamošnjih medija, tačno u ponoć su na svojim telefonima svi dobili identičnu poruku: „Poštovani korisniče, registrovani ste kao učesnik masovnih nereda.“ Poruka je poslata upravo pomoću IMSI kečera.
