Šistek je autor knjige Istorija Crne Gore, u izdanju Matice crnegorske, koja predstavlja krunu dosadašnjeg Šistekovog rada na izučavanju crnogorske prošlosti i sadašnjosti, a ovim istraživanjem se bavi duže od dvije decenije. Autor je na knjizi radio od 2013. do 2017. godine. Tekst preveden na crnogorski jezik, osim nekih faktografskih ispravki i preciziranja, nije bitno mijenjan u odnosu na originalno češko izdanje.
Napisali ste istoriju Crne Gore, šta Vas je inspirisalo da izučavate crnogorsku istoriju?
Šistek: Već kao srednjoškolac u prvoj polovini 90-ih, pratio sam vijesti o raspadu Jugoslavije, ratovima u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Na Univerzitetu sam u drugoj polovini te decenije bio student međunarodnih odnosa, i najviše od svega su me i dalje zanimala aktuelna politička dešavanja. Naravno, sve više sam postajao svjestan da istorijski argumenti igraju veliku, u upoređenju sa srednjom Evropom u to vrijeme disproporcijalnu ulogu u savremenim debatama o važnim pitanjima identiteta, političkog, kulturnog i društvenog života postjugoslovenskog prostora. Crna Gora je bila zadnja republika bivše Jugoslavije koju sam kao student pośetio, prvi put u ljeto 1998. U Crnoj Gori, istorijski događaji, likovi i traume bili su, činilo mi se tada, još prisutniji i značajniji nego u drugim balkanskim zemljama i u svakodnevnom životu. Nije trebalo odlaziti u biblioteku ili arhiv, iako sam i tamo proveo dosta vremena, zato što sam istraživao građu o crnogorskoj državnosti za svoj diplomski rad. Međutim, i u kafanama, tokom vožnje u kolima, ili kad me neko od mojih novih prijatelja zvao kući, često je diskusija skrenula prema istorijskim temama, od dolaska Slovena preko Duklje i Nemanjića, do „zlatnih“ vremena nezavisne Crne Gore. Podgorička skupština 1918., Božični ustanak, Drugi svjetski rat, partizani, četnici, Informbiro, sve su to bile teme svakodnevnih razgovora. O Njegošu, knjazu Danilu, kralju Nikoli i drugim istorijskim ličnostima, neki moji sagovornici znali su pričati živopisno kao da su do malo prije śeđeli zajedno sa njima kod istog stola. Kada sam pješke ili autostopom putovao kroz ruralne predjele Crne Gore, ljudi su nerijetko pominjali nahije i granice između nahija, iako te stare administrativne jedinice zvanično nijesu postojale već možda sto godina. Jednostavno, čovjek u Crnoj Gori od istorije nikad ne može daleko pobjeći. Dvije godine poslije mog prvog dolaska na Cetinje, prešao sam sa praškog Karlovog univerziteta u Budimpeštu na Srednjoevropski univerzitet đe sam upisao modernu istoriju. Kasnije sam stekao doktorsku diplomu iz socijalne i kulturne antropologije. Crnogorska istorija je ostala jedna od mojih glavnih preokupacija sve do danas.
Kako vidite Crnu Goru danas u odnosu na 1998. godinu kada ste kao student prvi put bili ovđe?
Šistek: Kad sam prvi put došao u Crnu Goru krajem 90-ih, bila je to jedna zemlja koja je bila siromašna, zatvorena, izolovana, odśećena od većine svjetskih tokova. Mislim da ne moram objašnjavati širu političku sliku tadašnjeg stanja i evoluciju kojom je Crna Gora od tada prošla. U Crnoj Gori nijesu radili bankomati, transferi novca iz inostranstva bili su gotovo nemogući, za ulazak u zemlju trebala vam je viza i granica s Hrvatskom je još bila zatvorena. Rijetko ste mogli viđeti da se neđe gradi ili popravlja kuća. Narod nije imao para, i oni koji su nekim čudom nešto imali, čekali su bolja vremena zato što je u svakom trenutku zbog permanentno napete političke situacije mogao i u Crnoj Gori da bukne rat. Mladi ljudi zbog katastrofalne finansijske situacije i nedostatka veza sa svijetom praktično nijesu putovali van Crne Gore, i kad su putovali, uglavnom su išli bespovratno, u jednom pravcu u neku zemlju đe se bolje živjelo. Društvo je bilo prilično konzervativno po mnogim pitanjima. Kad bi neko pomenuo prava i položaj LGBT populacije, naprimjer, čak i ozbiljni i obrazovani ljudi su se obično samo smješkali. Uostalom, tada su i mladi ljudi heteroseksualne orijentacije u nekim mjestima, uključujući Cetinje, izbjegavali da javno pokažu da se vole, nijesu se često ni držali za ruku uveče na korzu da im se neko ne bi ismijavao ili im nešto ružno nije dobacio. Crna Gora je danas, uprkos opasnom talasu klerikalizacije koji je zahvatio jedan dio društva tokom zadnjih godina, u cijelini još uvijek jedna neuporedivo liberalnija i otvorenija zemlja nego krajem 90-ih, kada je dotakla jednu od najgorih i najopasnijih tački svoje moderne egzistencije.
U Crnoj Gori se istorija tumači kako kome odgovara. Kako Vi, kao neko ko sigurno zna mnogo više od pojedinih crnogorskih istoričara, reagujete na takva tumačenja?
Šistek: Svako tumačenje istorije je u nekoj mjeri subjektivno zato što još nismo roboti nego ljudska bića. Svi, uključujući same istoričare, u određenoj mjeri tumačimo istoriju „onako kako nam odgovara“. Kod stručnjaka, često se više radi o određenom prilagođavanju vladajućim naučnim diskursima, modnim ili trenutno opšte prihvaćenim teorijama i pretpostavkama nego o političkim uticajima u pravom smislu riječi, iako ima i toga, posebno u zemljama vječite postkomunističke tranzicije poput Crne Gore. Ponekad se, posebno u popularnim istoriografskim radovima za širu javnost, ne radi o krivotvorenju i falsifikovanju istorije u punom smislu rijeći, nego o stavljanju nacionalnih akcenta i korišćenju etnocentrične optike u stvaranju istorijskih narativa. U klasičnim nacionalnim istoriografijama srednje i jugoistočne Evrope od 19. vijeka nadalje, veličaju se i uljepšavaju vremena nezavisnosti i vlastite državnosti, „naš“ narod se kroz istoriju prikazuje isključivo kao pravedan pobjednik ili nepravedan gubitnik, kao narod koji je uvijek nešto humaniji, kulturniji i pošteniji od svojih suśeda i tako dalje. Ali pravo zlo predstavljaju danas prije svega neke mnogo radikalnije dezinterpretacije, poput istorijskog revizionizma do otvorenog falsifikovanja, izmišljanje faktografije i podbačivanja mitova i bajki kao istorijskih činjenica – to je u Crnoj Gori karakteristično posebno za prilično uticajan istorijski narativ Srpske pravoslavne crkve i radikalnog krila srpske nacionalističke scene u Crnoj Gori, usko povezanog s ovom crkvom i Vučićevim Beogradom. Pojedina tumačenja ovog tipa potrebno je javno i glasno osuđivati uvijek čim se pojave. Drago mi je kad crnogorske kolege periodično u medijima i svojim naučnim radovima otvoreno reaguju na pokušaje revizionizma i nacionalističkih aproprijacija crnogorskog istorijskog nasljeđa. I pored svega, kao istoričar smatram da najbolji odgovor profesionalni istoričari na kraju nude vlastitim naučnim radom u kojem teže objektivnosti i upotrebljavaju kritične metodološke pristupe. Da pokažemo, u skladu sa stručnim standardima, „našu“ verziju istorije, koja je otvorena i pluralistička i ne isključuje druga mišljenja i tumačenja.
S obzirom na podjele u današnjem crnogorskom društvu i činjenicu da su Crnogorci u svojoj državi skoro manjina, po Vašem mišljenju kako je došlo do toga? Đe je napravljena greška?
Šistek: Crna Gora se poslije referenduma 2006. razvijala kao jedna građanska država u kojoj ni jedan narod nema apsolutnu većinu. To je potvrdio i ustav iz 2007. godine. Za razliku od drugih država-nasljednica bivše Jugoslavije, u Crnoj Gori ne postoji državni ili većinski narod, kao što je to slučaj u zemljama poput Hrvatske ili Srbije. Znači da u tom smislu Crnogorci nijesu bili nikako privilegovani, iako su realno sačinjavali najveći od svih naroda svoje matične države. Pored principa građanske države, koji se bazira na jednakosti svih građana bez obzira na njihove međusobne razlike, Crna Gora je – uz poštovanje evropskih savjeta – nastojala da dotatno zaštiti prava i razvoj pojedinih manjina. Postepeno se razvijao sistem nacionalnih savjeta, koji bi trebali da posreduju između države i manjinskih naroda i raspoređuju fondove za potrebe (ili navodne potrebe) tih manjina. To se na kraju pretvorilo u jedan asimetričan sistem, u kojem Crnogorci za razliku od ostalih naroda kao jedini nemaju ni nacionalni savjet, ni kolektivna prava, ni garantovanu zaštitu svog identiteta i nacionalnog života, ni pare iz državnog budžeta. Oni su nekako automatski, uprkos deklarativnom zalaganju za jednakost i građansku državu, ipak bili tretirani kao većinski narod kojemu ništa više ne treba. Na kraju, čim su se zahvaljujući jednom poslaničkom mandatu više vlasti dočepale klerikalne prosrpske i proruske partije koje vode Crnu Goru od kraja 2020. godine, došli smo do jedne paradoksalne situacije da imate jednu izrazito prosrpsku vlast koja uz ponekog „poštenog“ (odnosno „prodatog“) pripadnika manjina zapošljava uglavnom samo takve ljude koji pośeduju krštenicu SPC gdje eksplicitno piše da su Srbi po nacionalnosti. Trenutna vlast dijeli pare graditeljskim projektima SPC, svakojakim juče osnovanim srpskim vjerskim školama koje još realno ne postoje, za komemoralizaciju kontroverznih crkvenih vjerodostojnika i slične svrhe. Uz to, postoji još uvijek i nacionalni savjet Srba u Crnoj Gori, koji iz drugih državnih sredstava finansira slične projekte poput promocija knjiga visokih predstavnika SPC i druge aktivnosti poželjnog kleronacionalističkog sadržaja. Pored toga, ne pominjem novac koji u Crnu Goru dolazi mnogim kanalima iz inostranstva, prije svega Srbije, i opet se koristi za slične svrhe. Koji je to razlog što današnja Vučićeva Srbija, jedna mala i ekonomski ne baš razvijena država koja se decenijama neuspješno bori s vlastitim ozbiljnim socijalnim i demografskim problemima, toliko finansijski i politički brine o svojim navodnim zemljacima u susjedstvu? Takve stvari se ne rade iz ljubavi nego iz interesa. Danas više nije nikakva tajna da Srbija manje više otvoreno nastoji da u saradnji s SPC i srpskim nacionalističkim partijama u Crnoj Gori koje su podređene Vučiću nastoji da trajno promjeni etnički i konfesionalni sastav Crne Gore u korist Srba. To je opet jedan od preduslova uže integracije Crne Gore sa Srbijom i Republikom Srpskom, da bi se usred Balkana i na Mediteranu stvorila jedna pogodna baza odakle će se još više nego sada širiti ruski i eventuelno kineski politički, ekonomski i vojni uticaj. Glavna svrha uspostavljanja tzv. „srpskog sveta“ je očigledna – ova tvorevina treba da odigra ulogu jednog novog ratnog žarišta i prve linije fronta u mogućem globalnom konfliktu između Rusije i Zapada. S konceptom „srpskog sveta“, providnim derivatom „ruskog sveta“, usko je povezan kontroverzni projekat Otvoreni Balkan, koji je smišljen u periodu opasno bliskih odnosa između Trampove Amerike i Putinove Rusije. Oba projekta su u suprotnosti s procesima euroatlantskih integracija kojima, naravno, Srbija i Crna Gora danas realno teže samo na papiru.
Kako je crkva Srbije uspjela da održi hegemoniju u Crnoj Gori nakon referenduma?
Šistek: Poslije referenduma, nastavili su se trendovi koji su bili primjetni već znatno ranije, na prelomu 80-ih i 90-ih godina. Država se u vrijeme dominacije DPS prema SPC dugo odnosila s jednom beskrajnom tolerancijom koja je više ličila na udvaranje. Vjerovatno je iza toga stajala pretpostavka da će SPC prije ili kasnije prihvatiti crnogorsku državnost umjesto propalog velikosrpskog programa. U nezavisnoj Crnoj Gori, više državnih para izdvajalo se za pomoć svakojakim građevinskim i drugim projektima SPC, nerijetko i sa otvorenim srpskim nacionalističkim predznakom, nego za razvoj crnogorskih nacionalnih institucija, crnogorske kulture i modernog obrazovnog sistema. Ipak, pretpostavka da će se SPC zahvaljujući politici pružene ruke i otvorenog džepa odreći ostvarivanja velikosrpskih nacionalnih ciljeva očito je doživjela potpuni fiasko. Crkva je u međuvremenu učvrstila svoj uticaj u raznim sferama života za koje prethodna vlast nije dovoljno brinula. SPC je imala takoreći svoju vlastitu socijalnu i kulturnu politiku, koja je privukla ljude na socijalnoj i ekonomskoj margini današnjeg crnogorskog društva. S obzirom na činjenicu da je rezultat referenduma iz maja 2006. godine za srpsku političku scenu u Crnoj Gori i njene predstavnike predstavljao jedan sramotan i traumatičan poraz koji je vodio gubitku njihovog legitimiteta kod prosrpski orijentisanih birača, SPC je umjesto diskreditiranih političara i nesposobnih nacionalističkih intelektualaca zauzela dominantno mjesto kao ključni stožer i čuvar navodnog srpskog identiteta Crne Gore i Crnogoraca.
Kako tumačite to što je Crna Gora bila pred sam ulazak u EU, a sada je daleko od evropskog puta?
Šistek: Tehnička vlada Dritana Abazovića, koja prema relevantnim istraživanjima nema ni 3 odsto podrške crnogorskih građana, ponekad retorički iskazuje svoju navodnu privrženost euratlantskim integracijama. Ali sve su to samo reciklirane i providne fraze bez realnog pokrića koje više niko u Crnoj Gori ni u svijetu ne uzima ozbiljno. Realna politika ove vlade više odgovara ruskim interesima nego interesima Evrope i Zapada, to se više ne može poricati. Djela, ne riječi, su ono što se u politici računa. Blokiranje ulaska Crne Gore u EU i razaranje crnogorskih institucija kome svakodnevno svjedočimo predstavljaju neophodan preduslov planiranog preokreta Crne Gore prema Vučićevoj Srbiji i Putinovoj Rusiji. U Crnoj Gori je zadnjih mjeseci očito na djelu jedan puzajući promoskovski i probeogradski puč pod maskom opšteg kaosa, nesposobnosti i bezvlašća. Evropske vlade tek u zadnje vrijeme postaju potpuno svjesne ove činjenice i još uvijek nijesu smislile i usaglasile novu strategiju povratka zapadnog uticaja na jugoistočnom Jadranu.
Da li je od početka ruske invazije na Ukrajinu ruski uticaj na Zapadni Balkan jači, uprkos očekivanjima?
Šistek: Na Zapadnom Balkanu imamo trenutno jednu prilično ambivalentnu situaciju, zato što je ruski uticaj djelimično popustio dok je u nekim oblastima istovremeno ojačao. Sankcije, zamrzivanje političkih odnosa većine država Zapadnog Balkana s Rusijom i preokupacija same Rusije ratom u Ukrajini, rezultirali su smanjenjem nekih oblika ruske prisutnosti. S druge strane, posebno u Srbiji, kojoj je u imperijalnom projektu „ruskog svijeta“ namijenjena uloga naivnog i jeftinog trojanskog konja Moskve na Balkanu, dolazi do jačanja ruske prisutnosti, posebno u domenu propagande. Godinu dana poslije početka ruske invazije na Ukrajinu, u Srbiji emituje propagandu nova ruska televizija, primjetne su značajne aktivnosti opasnih grupa vezanih direktno za Putinov režim poput Vagnerovaca, Noćnih Vukova itd. Naravno, aktivni su i lokalni saradnici i simpatizeri Putinovog režima u regionu.
Kakve su Vaše procjene kada govorimo o Crnoj Gori? Kako vidite Crnu Goru u narednom periodu?
Šistek: Da Crna Gora nekim slučajem nije, zbog fatalne kombinacije negativne unutrašnjopolitičke dinamike i malignog spoljnog uticaja, u dubokoj institucionalnoj i političkoj krizi u kojoj se trenutno nalazi, njene šanse za ekonomski razvoj i ubrzanje evropskih integracija bile bi po mom mišljenju u ovom trenutku paradoksalno prilično značajne, gotovo istorijske. Poznato je da je Crna Gora prije nekoliko mjeseci dobila jedinstvenu ponudu da postane u ubrzanom roku nova članica Evropske unije. Tu prliliku je vlada Dritana Abazovića svjesno i hladnokrvno torpedirala hitnim i polutajnim potpisom tzv. Temeljnog sporazuma. Čini mi se kao da se ponavlja scenarij koji smo već viđeli početkom 90-ih godina u slučaju jugoslovenske federacije. Pred tadašnjom SFRJ su se otvarale nove perspektive, zemlja je dobila mogućnost da prije ostalih postsocijalističkih država uđe u Evropsku uniju koja se tada formirala, ali tadašnji politički vrh Srbije na čelu sa Slobodanom Miloševićem i drugi sljedbenici nacionalističkih politika širom Jugoslavije svjesno su izabrali haos, međunarodnu izolaciju i rat, zato što su tako lakše mogli ostvarivati svoje lične ciljeve, duže se održati na vlasti i efikasnije preraspodijeliti opljačkanu državnu imovinu. Upravo sada, kada bi se Crna Gora poslije teškog perioda epidemije korone i protivepidemskih restrikcija mogla ponovo slobodno nadahnuti i krenuti dalje, umjesto da bude jedna ponosna i međunarodno prepoznatljiva zemlja koja se dobro snalazi u globalnom svijetu, ona umjesto toga razgrađuje samu sebe i zatvara se u nekakav velikosrpski mikrokosmos, „srpski svet“ – u stvari jedan kleronacionalistički kavez. Problem je u tome što nije teško maštati o iluzivnom srpskom svetu u Moskvi ili Petrogradu, u tamnim hodnicima nacionalnih institucija i trpezarijama balkanskih manastira. Ali da budemo sasvim realni, apsolutno je nezamislivo da će usred niza suśednih država jugoistočne Evrope koje su sve dublje integrisane u EU i NATO ili tom cilju stabilno teže, predaleko od krvavih granica međunarodno izolovane Rusije, stvarno nastati neka ruska crna rupa koja bi se sastojala od Srbije, Crne Gore i bosanskohercegovačkog entiteta RS. Eksperimenti s tobožnjim srpskim svetom, otvorenim Balkanom i drugim konceptima srbocentričnih integracija zarad ruskih imperijalnih interesa, za Crnu Goru i Crnogorce predstavljaju samo besmisleno gubljenje vremena koje će sve skuplje plaćati.
Kako možemo doći do Vaše knjige i kada će biti promocija?
Šistek: Matica crnogorska, uvažena crnogorska institucija s kojom usko sarađujem već dvije decenije, izdala je krajem 2022. godine moju knjigu Istorija Crne Gore, u prevodu pisca i prevodioca Adina Ljuce. Knjiga ima preko 800 strana i 1,7 kilograma – zadnji podatak sam provjerio zbog putovanja avionom da ne bi prekoračio dozvoljena ograničenja, kada sam prošlog decembra dobio prvih nekoliko autorskih primjeraka koje sam namjeravao dopremiti u Prag. Riječ je o prevodu knjige koju sam prvobitno napisao za češke čitaoce na češkom jeziku. Knjiga je trenutno dostupna preko Matice crnogorske, ne znam da li je već stigla u knjižare, kojih na žalost u Crnoj Gori nema mnogo. Promocija bi trebala biti održana na proljeće. Vidimo se tamo!
