Crna Gora i njena kulturno istorijska baština i tradicija se već više od 100 godina nalaze pod konstantnim atacima od strane raznih političkih i javnih ličnosti iz Beograda i SPC kao glavnog eksponenta u realizaciji tih napada. Najnoviji primjer za to je potpisivanje od strane Vlade Crne Gore Ugovora sa SPC pod krajnje netransparentnim uslovima u rekordno kratkom roku i po mišljenju velikog dijela crnogorske javnosti sa krajnje sumnjivim sadržajem.
Potpisivanje tog Ugovora samo je još jedan djelić mozaika prisile koji dolazi iz Beograda i SPC na Crnu Goru i Crnogorce.
Uzalud su bila sva mišljenja i argumenti da možda ima i važnijih pitanja kojima se treba baviti Vlada Crne Gore a ne da ispunjava puste želje hegemona iz Srbije koji nikako da prežale povraćenu nezavisnost Crne Gore.
Udovoljavanje željama Beograda
Takođe, može se primijetiti da posljednjih godina ti ataci počinju da poprimaju ultimativan, agresivan stil, kao na ustoličenju mitropolita Srpske pravoslavne crkve Joanikija na Cetinju, kada je takođe Vlada Crne Gore morala da udovoljava željama i direktivama Beograda, što bi rekli, promptno. Čak i demonstracijom sile.
Da li su sadašnji pritisak Beograda i SPC i sve ove demonstracije sile odraz realnog odnosa stanja ili potezi koji izazivaju strah od gubitka privilegija koje su prigrabljene ranijim nečasnim činjenjima prema Crnoj Gori i Crnogorcima pokazaće vrijeme i događaji koji su pred nama. Biće ipak da je, kao i mnogo puta do sada, „vrijeme majistorsko rešeto“.
Pritisak SPC na Crnu Goru nakon 1918. i ukidanja autokefalne Crnogorske pravoslavne crkve počeo je da se intenzivnije manifestuje još početkom devedesetih godina prošlog vijeka.
Jedan od događaja koji je pokazao u kojem pravcu će ići odnos SPC prema Crnoj Gori i Crnogorcima je bila podjela crnogorske teritorije na eparhije, čak i sa sjedištima izvan crnogorskih granica. Nije pitan niko u Crnoj Gori. Čak ni vjernici SPC. Jer, što se poslije pokazalo kao novousvojeni manir ponašanja srpskih popova, nijesu oni tu zbog države i vjernika, već obratno. To su u kasnijim javnim nastupima nebrojeno puta uspješno dokazali. Kao i prilikom ustoličenja mitropolita SPC Joanikija na Cetinju uostalom. Njemu je bio dovoljan helikopter i patrijarh.
Četiri eparhije
Tako da je krajnje ignorisanje crnogorskog naroda i Crne Gore SPC posebno demonstrirala početkom devedesetih podjelom crnogorske teritorije na eparhije, čak i sa sjedištima izvan crnogorskih granica.
Nekada jedinstvena Mitropolija crnogorsko-primorska, čije su se granice uglavnom poklapale sa granicama Crne Gore, rascjepkana je na Zahumsko-hercegovačku, Budimljansko-nikšićku i Mileševsku eparhiju pod trima vladikama od kojih su dvojica stolovala izvan Crne Gore. Ostatak crnogorske teritorije pripao je Mitropoliji crnogorsko-primorskoj.
Između ostalog te četiri eparhije SPC-a, koje su djelovale u Crnoj Gori – dvije su ovdje imale sjedište (Cetinje i Berane) a druge dvije u inostranstvu (Trebinje - BiH, Prijepolje – Srbija), uspjele su da, ignorišući zakone Crne Gore, krajem 20. vijeka, devastiraju crnogorsku kulturnu baštinu skoro do neprepoznavanja sa ciljem, koji je bio i ostao, da se nastavi kontinuitet prekrajanja crnogorske nacionalne kulturne i istorijske baštine.
Kasnija kontroverzna legitimacija SPC pred crnogorskim državnim organima da je pravno lice, rezultirala je netransparentnim katastarskim upisima crnogorskih sakralnih objekata, zgrada, seoskih grobalja i zemljišta u ukupnoj površini od preko 12 miliona kvadratnih metara na nju ili druge entitete iz SPC. A sada ovim novim brzopletim i netransparentnim Ugovorom Vlade sa SPC želi se ne samo to ozakoniti, već po mišljenju mnogih SPC i Beograd će uzeti pod svoje skoro svu pravoslavnu sakralnu kulturnu baštinu u Crnoj Gori.
Iz Duhovne jurisdikcije Zvezdana Folića
O genezi tog kulturno-istorijskog prekrajanja u tekstu „Duhovna jurisdikcija kao podloga svjetovnom prodiranju: U ime boga i vladara“ istoričar Zvezdan Folić daje opširan prikaz.
“Izgubivši poslije 1945. godine, otvorenu državnu potporu, episkopat SPC se usredsredio na pomno praćenje društvenih događaja u federativnoj Jugoslaviji. Nespokojstvo i strah izazivale su konstantne tendencije makedonskog rukovodstva i naroda u kojima se tražilo obnavljanje autokefalnosti Ohridske arhiepiskopije.
Uplašeni da se makedonski primjer ne trasponuje i u Crnoj Gori, srpski episkopi su odlučili da na posredan način preduprijede neželjeni tok dešavanja. Na zasijedanju Svetog ahrijerejskog sabora 1947.godine, osnovana je i Budimljansko-polimska eparhija koja je obuhvatala prostor na sjeveru Crne Gore (andrijevački, beranski, bjelopoljski, pljevaljski srez) i pet srezova u srpskom dijelu Sandžaka.
Kreiranje Budimljansko-polimske eparhije, u vremenu kada se SPC nalazila u veoma delikatnoj situaciji i bila ekonomski iznurena, prvenstveno je bila motivisana potrebom da se istakne neraskidiva povezanost srpskog i crnogorskog prostora.
Bojazan srpskih episkopa pokazala se neosnovanom, pa je Budimljansko -polimska eparhija, poslije samo devetogodišnjeg postojanja, bila ukinuta.
Prestanak rada ove eparhije nije implicirao poklapanje duhovne jurisdikcije Crnogorsko-primorske mitropolije s državnim granicama Crne Gore. Arhijerejsko namjesništvo u Pljevljima ponovo se našlo u sastavu Dobrobosanske mitropolije, sa sjedištem u Sarajevu, što je značilo i povratak na stanje propisano Ustavom SPC iz 1931. godine.
Srpsko nacionalno pitanje
Rasplamsavanje građanskog rata u bivšoj Jugoslaviji i konstituisanje nove državne tvorevine (SRJ), nije mnogo iznenadilo SPC, budući da je njen episkopat i prije ovih zbivanja, nudio rješenja srpskog nacionalnog pitanja. Na Crnu Goru se naravno nije zaboravljalo. Sveti arhijerejski sabor SPC je 1992. odlučio da crkvene jedinice sa pljevaljskog područja izuzme iz nadležnosti Dobro-bosanske mitropolije i priključi ih, ne Crnogorsko-primorskoj, već Mileševskoj eparhiji, s centrom u Prijepolju.
Time su se slijedile granice novostvorene države, ali je, takođe, episkopat SPC rezervisao Crnoj Gori privremeno mjesto u zajednici sa Srbijom.
Učestali zahtjevi na izmaku prethodnog vijeka, za potpunom obnovom crnogorske državnosti, uslovili su rafinirani odgovor srpskih episkopa.
Na njihovu inicijativu kreirana je 2000. godine Budimljansko-nikšićka eparhija, sa sjedištem u Beranama. U svom okrilju apsorbovala je nikšićki kraj i osim Lijeve Rijeke, Manastira Morače i Pljevalja teritoriju sjeverne Crne Gore. Crna Gora je tako došla pod duhovnu jurisdikciju tri eparhije SPC.
Društvena svrha napravljene podjele sastoji se u prikazivanju Crne Gore kao skupa raznorodnih kulturnih i ekonomskih cjelina koja se, bez oslonca na Srbiju, ne mogu prosperitetno razvijati u nezavisnoj crnogorskoj državi. Ideološka priča političkih protivnika crnogorske nezavisnosti dobila je i svojevrstan duhovni pečat.
Duhovno parcelisanje crnogorske teritorije, očigledno svjedoči, da su srpski episkopi s velikom pažnjom osluškivali aktuelne političke događaje. U tome su pokazivali zavidnu umješnost, koja je dijelom bila omogućena nesnalažljivošću crnogorskih političkih elita da prepoznaju suštinske interese SPC.
Kombinatorika pravoslavnih velikodostojnika u sferi duhovne jurisdikcije je skoro uvijek bila predvođena raznim oblicima svjetovnog prodiranja.
Slobodno uobličavanje novih crkvenih jedinica i povremeno ukidanje starih eparhija, predstavljali su specifične kodove komuniciranja kojima su srpski episkopi nastojali da pravoslavne vjernike u Crnoj Gori usmjere u željenom pravcu. Parola o «spašavanju srpske Sparte», najvidniji je izraz tog djelovanja”, pisao je Folić.
"Jastrebovi i golubovi" SPC
Takođe govoreći devedesetih godina prošlog vijeka o djelovanju SPC u Crnoj Gori istoričar Zvezdan Folić je smatrao da se uloga i djelovanje mitropolita Amfilohija kao najagilnijeg predstavnika SPC ni u kom slučaju ne može smatrati izolovanim postupcima jednog vjerskog poglavara, već ono proističe iz duhovne i društvene orijentacije Srpske pravoslavne crkve prema Crnoj Gori i Crnogorcima.
“Nije riječ o događaju, nego o neprekidnom procesu dugog trajanja. Danas nema, niti je u prošlosti bilo i jednog velikodostojnika SPC koji je priznavao nacionalnu posebnost Crnogoraca. Uvažavanje samo novovjekovne crnogorske državnosti, predstavlja paravan kojim se želi pokazati "neugasivi plamen srpske državotvornosti".
Prema tome, u episkopatu SPC ne postoji "tvrda i meka struja", ili "jastrebovi i golubovi". Postoje samo više ili manje eksponiraniji episkopi. Koliko će neki od njih dobiti na aktuelnosti ponajviše zavisi od projekcija i gorućih interesa vrha SPC, ali i od političkih tendencija zvaničnog Beograda”, kazao je on tada.
Bez odstupanja ni 30 godina kasnije
U sadašnjosti, tridesetak godina kasnije možemo se uvjeriti da odstupanja od osnovnih postulata SPC prema Crnoj Gori nema. Počev od patrijarha Porfirija pa niže, niko iz SPC nije javno priznao nacionalnu posebnost Crnogoraca, autokefalnost CPC, pa čak se pokušava i pitanje Crne Gore kao države dovesti u pitanje.
To se danas prenijelo i na crkvenu imovinu u Crnoj Gori. Uzalud dokazivanja da su je gradili i čuvali Crnogorci, SPC ima “projekciju” da je to njeno i ne pomišlja da od tih projekcija odustane. Dok se ne desi suprotna projekcija kao sa Makedonskom pravoslavnom crkvom koja je dobila autokefalnost. Odjednom SPC više nema nikakvih dilema o tome da li postoje Makedonci, čije su crkve u Makedoniji, treba li da dodaju ić na svoja prezimena. Odjednom su sve te dileme nestale i barem što se tiče Makedonaca – odmorili su.
Sad, i pored upornog negiranja iz SPC, svim ovim činjenjima koja su često više politička nego vjerska, i upornim miješanjem u politička dešavanja u Crnoj Gori i regionu, SPC pokušava da sebi i na tom planu da na značaju. Uporno ponavljajući pravoslavnim Crnogorcima da je glavnina njihovog identiteta izvedena iz SPC i da su oni Srbi ona pokušava da se postavi i kao njihov jedini autoritet. Da treba da misle njenom glavom.
I da je samo važno što kaže Beograd i SPC. A što time pokazuje da ne poštuje opredeljenje cijelog jednog naroda i njihovu državu za SPC nije problem. Jer pojam ljudska prava, vjerska prava i druga slična prava nije u njihovoj velikosrpskoj agendi. Ili, kako bi rekli danas, u agendi „srpskog sveta“.
