Nesporazumi, pravne začkoljice i različita tumačenja uredbi i zakona ozbiljno ugrožavaju postojanje autentičnog crnogorskog brenda, drevnog zanata i umijeća koje je i zakonom zaštićeno kao nematerijalno dobro – izrade čunova sa Skadarskog jezera.
U takvoj atmosferi ove godine će se 25. juna, prvog dana vikenda, održati drugi „Festival čuna“ posvećen istoimenom plovilu koje je vjekovni simbol i zaštitni znak najvećeg jezera na Balkanu.
Obuhvatiće manifestacija defile tradicionalnih drvenih plovila koja nastaju u manufakturi Brnovića sa Žabljaka Crnojevića koja sada posluje u Podgorici. Nakon regate, uslijediće trka čunova koja startuje sa Vranjine do Virpazara, a pravo nadmetanja imaju privredni ribolovci kojima je čun alat bez kojega nema mukotrpne zarade.
Organizator manifestacije je NVO ,,Fondacija za zaštitu čuna“, uz punu podršku Turističke organizacije Bar, koja je prepoznala značaj i vrijednosti ove tradicije, i NP Skadarsko jezero.
Otkud pat pozicija
Sa druge strane, proizvodnja i registracija čunova zapala je u pat poziciju: manufaktura Brnovića je prema normama koje regulišu uvođenje naplate poreza i fiskalizacije morala da uradi preregistraciju poslovanja. Sada u dugoj proceduri nikako da dobiju produženje licence za svoju osnovnu zanatsku djelatnost iako baštine umijeće prepoznato kao kulturno dobro države. Bez licence ne mogu da daju sertifikat o gradnji, a bez njega, insistira se, kupac ne može da registruje čun...
Tako se došlo do situacije da ribari ne mogu, kako kažu, da regularno registruju plovila, a „lebdi“ licenca koju je u malom prstu imalo pet generacija majstora porodice Brnović, od kraja 19. pa evo do 21. vijeka.
Za to vrijeme, među plovilima Brnovića, nijesu nastajali samo ribarski čunovi i plovila za prevoz turista za Skadarsko jezero. Njihova su plovila, rađena na bazi čuna, po narudžbi završavala i na Bledskom jezeru u Sloveniji, kao lokalne atrakcije, a svojevremeno ribari sa Neretve i Hutovog blata u Bosni i Hercegovini dolazili su da kupuju čunove Brnovića jer su plovne karakteristike, linija i namjena bili i ostali neprevaziđeni.
''Tražimo da se sjedne i razgovara, riješe nedoumice i da se jednom presiječe: treba li Crnoj Gori čun uopšte, kakva je njegova sudbina, pravni položaj. Ovako, došli smo u mnogo puta ponovljenu poziciju da je prečica da nešto nestane onoga momenta kada bude zaštićeno. Čemu, onda, takva zaštita'', priča sa ogorčenjem za Pobjedu Janko Brnović, čiji je sin Marko peta generacija majstora u porodici koja održava tradiciju izrade čunova.
Barijera u komunikaciji sa institucijama je glavna zamjerka koju imaju Brnovići.
''Ako se ovako nastavi, ne vidim drugu opciju bez da savjetujem sinu da se mane ove rabote i ne izlaže sebe nervozi i sičiji i obilaženju šaltera i institucija. Ili da idemo negdje van Crne Gore da registrujemo proizvodnju, a vjerujte, i takvih ponuda ima. Jer ljudi sa strane izgleda više cijene ovo što vide, nego mi sami ovdje'' kaže Janko Brnović i navodi da su im u radionicu dolazili i ljudi sa drugih kontinenata da se interesuju za taj tip tradicionalne, crnogorske gradnje.
Bez odgovora institucija
Nakon što je redakciju Pobjede krajem maja kontaktiralo nekoliko vlasnika čunova sa Skadarskog jezera zbog problema u registraciji te vrste čamaca, set pitanja upućen je nadležnim institucijama koje su u definisanje procedura bile uključene od 2020. godine kada je promijenjena legislativa koja se odnosi na pravila za uvođenje čunova u sistem.
Glavne zamjerke vlasnika plovila koji su se obratili redakciji odnosile su se na procedure, rokove, nepridržavanje uredbe prema kojoj se obračunavaju niže tarife takse za tehnički pregled. Istakli su i da se traži, odnosno insistira na sertifikatu o gradnji i računu o prodaji plovila kao kumulativnim uslovima, iako je ranije najavljeno da je dovoljan jedan od ta dva elementa... Ukazuju vlasnici na dosta nepoznanica koje dovode do situacije da su u neregularnoj poziciji, odnosno veliki broj plovila ostaje van sistema iako je prvobitna ideja bila da se upravo olakša registracija ovih tradicionalnih plovila.
Od Ministarstva kapitalnih investicija nijesmo dobili odgovor da li su upoznati sa ovim primjerima, gdje je konkretno problem i da li je bilo nekih konkretnih sastanaka i naznaka da će pitanje adekvatne registracije čunova, kao tradicionalnog plovila po kojem je Skadarsko jezero prepoznatljivo, biti riješeno u interesu vlasnika, ali i države koja je izradu čunova prepoznala kao kulturno dobro.
Jedno od pitanja za, sa druge strane, Upravu pomorske sigurnosti je bilo zašto traje zastoj u produžavanju licence radionici Brnović koja je uradila traženu preregistraciju firme u DOO. Licenca se produžava svake četiri godine. Bez licence ne mogu davati sertifikat o gradnji, odnosno račune što otežava dalju proceduru registracije za vlasnike plovila – čunova koji se bave privrednim ribolovom, a bez toga ne mogu regularno da plove.
Takođe, jedno od pitanja koje je Pobjeda uputila bilo je na osnovu kojih odredbi se čunovi zvanično registruju samo kao plovila na vesla, kojima se vlasnik ne može udaljavati više od 500 metara od obale i gdje je formalno uporište za ovaj međukorak. I ono je ostalo bez odgovora.
Podsjetimo, uvođenje u sistem čuna kao vrste tradicionalnog čamca, nezavisno od toga u kojoj je radionici pravljen, a čiju vještinu izgradnje zvanično baštini manufaktura Brnović, teklo je od 2020. do 2021. godine, kada je okončan popis čunova i definisana procedura za registraciju.
Prije toga tradicionalni čunovi decenijama nijesu podlijegali registraciji, odnosno imali su trajne oznake. Vrijeme se promijenilo, trajne oznake zakon nije više prepoznavao, što je u praksi proizvelo situaciju da je prije dvije godine bilo dosta starih plovila za čiju registraciju, tokom pregleda, je tražena dostava fiskalnog računa o izradi, iako su pravljeni prije 10 ili 15 godina.
Onda je lani sve bilo utanačeno - do 6. avgusta 2021. godine vlasnici tradicionalnih drvenih čunova na Skadarskom jezeru imali su mogućnost da, ukoliko to do tada nijesu uradili, registruju stara plovila i uvedu ih u zvaničan popis.
Ta mogućnost, uz olakšicu da za upis i registraciju čunova nije potrebno prilagati prethodni dokaz o vlasništvu - račune o kupovini, odnosno carinjenju i slično, kako to predviđa redovna procedura za kupovinu i nabavku plovila – definisana je izmjenama i dopunama Zakona o sigurnosti pomorske plovidbe iz 2020. godine.
Iako je bilo zahtjeva i najava da će se, s obzirom na istorijski i kulturni značaj (nematerijalno kulturno dobro je proglašena gradnja tog tipa plovila) čunovi biti oslobođeni od nekih taksi i procedure predviđene za plastične i druge barke, to je izostalo.
Promjena legislative
Izmjene, kojima se propisuje i obaveza registracije tradicionalnih drvenih čunova čija je gradnja, inače, prepoznata kao nematerijalna kulturna baština, objavljene su 29. jula 2020. godine u Službenom listu, a stupile su na snagu 6. avgusta 2020.
Shodno članu 101 stav 7 Zakona o sigurnosti pomorske plovidbe („Službeni list CG“, br. 77/20) omogućen je upis čamaca tradicionalne gradnje (čun) bez prilaganja dokaza iz stava 1 tačka 1 ovog zakona (dokaz o vlasništvu čamca), a odredba člana 101 stav 7 pomenutog zakona primjenjivaće se godinu od stupanja na snagu ovog zakona – potvrđeno je tada Pobjedi iz Ministarstva kapitalnih investicija u okviru čijeg resora je ova oblast.
Činilo se da je zakonskim izmjenama, kao i prethodnim potezima koje je sprovela Uprava pomorske sigurnosti na čijem je čelu tada bio Safet Kočan, prevaziđena pat pozicija, budući da vlasnici čunova prema važećim normama ranijih godina nijesu ispunjavali kriterijum da uopšte mogu da registruju plovilo.
I kada je preduzet niz ključnih poteza kako bi se problem prevazišao, definisana pravila za registraciju novoizrađenih čunova - zapelo je u novije vrijeme na uredbama, otezanju u produženju licenci i igri gluvih telefona između institucija. Na štetu čunova, najviše.
