U crnogorskoj istoriografiji postoji dilema ko je izdao brigadira Radomira Vešovića 1916. godine i tako osujetio pripreme za podizanje ustanka u Crnoj Gori protiv austrougarske vlasti. Nezainteresovanost istraživača za ovu tematiku doprinijela je da u istorijskoj nauci do danas nije rasvijetljeno ko je počinio ovo izdajstvo, iako postoje ozbiljne indicije i istorijski izvori koji ukazuju na vjerovatne počinioce. U svakom slučaju, nesporno je da su u Vešovićevom prokazivanju austrougarskim organima vlasti, sudjelovala dva crnogorska oficira.
Jedan od tih oficira nalazio se u austrougarskoj službi za vrijeme okupacije. Konkretne dokaze Austrougarima da Vešović priprema ustanak dostavio je bivši kapetan crnogorske vojske, dok je ,,konce Vešovićeve organizacije“ otkrio civilni komesar kolašinskog okruga, dr Miloš Ljeskovac. Ko je bio taj kapetan i iz kojih pobuda je izdao Vešovića, iz relevantne literature ne može se doznati.
Iz telegrama koji je juna 1916. godine Okružna komanda u Kolašinu poslala generalnom guverneru na Cetinju, evidentno je da su od dva oficira koji su prokazali Vešovića, Austrougarima posebno dragocjene podatke dao jedan bivši aktivni oficir crnogorske vojske. Kao nagradu za uslugu koju su im učinili, Okružna komanda u Kolašinu predlagala je da se jednom oficiru isplati 2.000 a drugom 8.000 kruna. ,,Osim toga moli se za dozvolu, da se ovi crnogorski oficiri koji su nam učinili usluge ostave ovdje; osim kad ne bi sami zbog svog glasa htjeli da ne izbjegnu interniranje“, kaže se u telegramu Okružne komande iz Kolašina.
Telegrami koje je Okružna komanda iz Kolašina slala generalnom guverneru na Cetinje juna 1916. godine, publikovani su krajem tridesetih godina XX vijeka u jednom međuratnom listu koji je izlazio u Crnoj Gori. Nakon njihovog objavljivanja, penzionisani đeneral Radomir Vešović sa saradnicima iz Vasojevića i Kolašina, zahtijevali su da im Miloš Ljeskovac, koji je tada obavljao funkciju potpredsjednika sarajevske opštine, pošalje u prepisu ili originalu izvještaj koji mu je dao bivši crnogorski aktivni oficir, jer su vjerovali da ga i dalje posjeduje. U suprotnom, zahtijevali su da im saopšti ime toga oficira i da im po sjećanju iznese njegovu sadržinu.
SAKRIVANJE IDENTITETA
U odgovoru Vešoviću i njegovim drugovima, potpredsjednik sarajevske opštine nije otkrio identitet lica koja su odala Vešovića. Naprotiv, kazao je da je za vrijeme službe u Kolašinu bilo pojedinaca koji su u nastojanju da se dodvore okupacionoj vlasti podnosili razne prijave i optužbe, ali da ih one nijesu ozbiljno razmatrale. Tim prije jer su dostave i prijave koje su podnošene austrougarskim vlastima bile beznačajne po karakteru, kao i da su se uglavnom odnosile na to ,,da se pojedinci odmeću od vlasti i da rade protivu interesa monarhije“. Ljeskovac ističe da se dobro sjeća jedne takve dostave, koju su mu tokom juna ili jula 1916. iz Andrijevice uputili izvjesni Miraš Vukašinović, predsjednik Božićko-seoske opštine, te Novica i Jovan Perović, o tome kako se Vešović sa komitima nalazi u Potkovicu ili Petkovicu u pastirskoj kolibi, da ih je austrijska žandarmerijska patrola opkolila, ali da su oni uspjeli pobjeći u šumu. Nakon toga su od ovih lica dobili spisak svih komita, na čijem se čelu nalazio Radomir Vešović. Ljeskovac kaže da je do skoro čuvao bilješke o tim dostavama i da ako je to zločinačko djelo, stoji na raspolaganju Vešoviću i njegovim drugovima. Na kraju je potpredsjednik sarajevske opštine saopštio da Vešović kao vinovnik tih događaja može mnogo više da kaže od njega. Posebno, zbog čega je ubio u Planinici ,,nevinog austrijskog poručnika“ i ,,stvorio nepodnosno stanje u Crnoj Gori“, koje je dovelo do internacije Crnogoraca. Kada se Vešović o tome izjasni, Ljeskovac je kazao da se ,,u interesu pravde i istine“ neće ustručavati da nastavi javnu polemiku sa njim.
Vešović mu je na to odgovorio da je izbjegao da pošalje prepis ili original izvještaja koje mu je dostavio 7. juna 1916. crnogorski oficir, te da je etiketiranjem Miraša Vukašinovića, Novice i Jovana Perovića prikrio prave i označio kao dostavljače ,,neku ondašnju momčad“. Kako nije bio zadovoljan Ljeskovčevim odgovorom, koji ga je označio kao glavnog krivca za internaciju i uvrijedio Crnogorce ,,da večito misle na kavgu“, Vešović mu je saopštio da će mu pružiti priliku da na sudu objasni optužbe iznijete na njegov, kao i račun Crnogoraca. Ali, kako je nekoliko mjeseci nakon toga umro, ostalo je nepoznato da li je đeneral u penziji, Radomir Vešović, zaista okončao život ne saznavši ko ga je izdao Austrougarima ili je, pak, samo želio da primora Ljeskovca da imenuje svoje dostavljače, čime bi ih javno diskreditovao, ili eventulno potkrijepio svoje sumnje i saznanja. Iako je teško povjerovati da Vešović nije znao ko ga je izdao 1916. godine, očigledno da je đeneral tu tajnu odnio u grob.
FAKTI I SPOZNAJE
Ko su bili ti oficiri i iz kojih su pobuda odali Vešovića, pokušala je da dozna i osmočlana crnogorska komitska grupa, koja je boravila na području vasojevićkih sela maja 1918. godine. Jedan od članova te grupe, inače poznati crnogorski komita, tvrdio je nekoliko decenija kasnije da su od pojedinih žitelja iz Vasojevića doznali da su Vešovića najvjerovatnije izdali kapetan Šćepan Marnić i poručnik Miloš Dujović. Svoje sumnje potkrepljivali su činjenicom da Marnić i Dujović nijesu bili internirani sa drugim crnogorskim oficirima, da su im austrougarske vlasti u Kolašinu izdale dozvole za slobodnu trgovinu i neograničeno kretanje, te da je na tavanu kuće Šćepana Marnića pronađen ranjeni austrougarski dezerter, profesor Milan Radić, koga su nakon toga austrougarski žandarmi odveli i strijeljali. Marnić, naravno, zbog toga nije snosio nikakve konsekvence, jer je bio prijatelj Miloša Ljeskovca. Štaviše, postoji osnovana sumnja da je Marnić izdao i profesora Radića. Imajući u vidu da nijedna vojska svijeta ne bi olako progledala kroz prste dezerterskom jataku, sumnja da je kapetan Šćepan Marnić izdao đenerala Vešovića dobija još više na značaju. Tim prije jer je u izvještaju austrougarskoj Vrhovnoj komandi general Viktor Veber fon Vebenau istakao da je pouzdane dokaze o Vešovićevom puču u Crnoj Gori, Okružnoj komandi u Kolašinu dostavio jedan crnogorski kapetan. Budući da je Šćepan Marnić imao čin kapetana, da je bio Vešovićev plemenik, da su austrougarske okupacione vlasti prema njemu i poručniku Milošu Dujoviću pokazivale naklonjenost, dozvolivši im da se u godinama kada su Crnom Gorom harali nemaština i glad dobro obogate, sumnja u to da su oni izdali Vešovića nije bila bez osnova.
Da bi doznala istinu o ovom slučaju, komitska grupa uputila se u selo Ptič da pronađe kapetana Šćepana Marnića i poručnika Miloša Dujovića. Po dolasku u selo, komiti su doznali da se Dujović nalazi u kući, gdje je toga dana dotjerao volove s namjerom da ih proda u Podgorici. Nakon što su u večernjim satima crnogorski komiti došli u Dujovićevu kuću, gdje su ga zatekli sa porodicom, dvoje komita otišli su da dovedu i Šćepana Marnića, namjeravajući da ih obojicu saslušaju. Ali, kako se Marnić nije nalazio te večeri kući, opazivši dolazak komita, rođaci Miloša Dujovića pozvali su u pomoć austrougarsku vojsku iz Hana Garančića, Lijeve Rijeke i Kolašina, koja je nakon ponoći opsadirala selo. Iako su komiti uspjeli na vrijeme da umaknu, kazavši prethodno Dujoviću da sjutra spremi ručak jer će doći da mu ,,čestitaju Uskrs“, zbog velike koncentracije austrougarske vojske (bataljon vojnika) nijesu više navraćali u selo. Tako je propao pokušaj da se rasvijetli ovaj slučaj.
No, to ne umanjuje sumnju da su Marnić i Dujović izdali Radomira Vešovića. Naprotiv, toliko je indicija koje ukazuju da su ga odali, da ih je teško podvesti kao slučajnost. Posebno ako se zna da je Ljeskovac bio prijatelj sa Šćepanom Marnićem, kod koga je povremeno navraćao kući. Što je moglo toliko da zbliži civilnog komesara kolašinskog okruga Miloša Ljeksovca, inače sina pravoslavnog sveštenika iz Sarajeva, i crnogorskog oficira iz Vasojevića, ako ne Vešović. Iako ne postoji konkretan dokaz koji tereti Marnića i Dujovića da su izdali Vešovića, Marnić je nesumnjivo imao snažan motiv da se osveti plahovitom crnogorskom brigadiru.
LIČNA OSVETA
Naime, istražujući prošlost Crne Gore s početka 20. vijeka, naišli smo na dokument koji svjedoči da je za vrijeme Prvog balkanskog rata, 6. januara 1913. godine, na putu između Kastrata i Gruda, brigadir Radomir Vešović udario pred Vasojevićkom brigadom po ranjenoj ruci, tada pješadijskog poručnika, Šćepana Marnića, kome je od siline udarca ruka trnula ,,čitavi sat“. Iako je Marnić od Vrhovne komande tražio zadovoljenje, koje vjerovatno nije dobio, tri godine kasnije, Marniću se pružila idealna prilika da se osveti Vešoviću. Tako je, po svemu sudeći, zahvaljujući violentnoj đeneralovoj prirodi i povrijeđenoj časti kapetana Šćepana Marnića, Vešovićev pokušaj da podigne ustanak u Crnoj Gori doživio neslavan kraj.
Interesantno, Vešović u svojim memoarima ne pominje Šćepana Marnića kao čovjeka koji ga je prokazao Austrougarima, što govori da vjerovatno nije imao čvrste argumente da ga optuži za izdaju. Ali, to ne znači da Vešović nije znao da je Marnić za vrijeme okupacije bio austrougarski špijun. Štaviše, ističe da mu je Jefto Krdžić kazao da je Šćepan Marnić još dok se crnogorska vojska nalazila na položajima na Drini, govorio ,,da će biti vođa austrijskoj vojsci ako odstupi od Drine“. Činjenica da je te navode Vešović prokomentarisao riječima: ,,To je sada svojim ponašanjem i posvjedočio“, govori da je Vešović vjerovatno znao za Marnićevu ulogu i saradnju sa Ljeskovcem, ali da nije imao čvrste argumente da ga za to optuži. Nažalost, zbog nezainteresovanosti istoričara da istraže ulogu Marnića i Dujovića, ovaj događaj u istoriografiji nije odmakao dalje od tvrdnji da su nepobitne dokaze o Vešovićevim namjerama da podigne ustanak Austrougarima dostavila dvojica crnogorskih oficira.
Za razliku od istoričara koji su pokazali odsustvo interesovanja za ovaj događaj, književnik Mihailo Lalić bavio se ovim događajem u jednom od svojih romana. Iako nije ulazio u motive izdaje, saznanja do kojih je došao Lalić, takođe, ozbiljno sumnjiče Marnića i Dujovića kao austrougarske špijune koji su izdali Vešovića. Istina, Lalić sumnja u još neke Crnogorce. Ipak, u romanu ,,Gledajući dolje na drumove“ kaže: ,,Najteža je sjenka sumnje za izdaju organizacije pala i ostala na imenima kapetana Šćepana Marnića i poručnika Miloša Dujovića... Pare ne muče no buče; bogatstvo im je omogućilo da podmićuju, čine usluge i stiču prijateljstva, no s druge strane je izazvalo zavist i mržnju okoline, može biti i klevete i krive optužbe“. Dok se sumnje ne potkrijepe čvrstim dokazima, osumnjičeni za izdaju Vešovića nevini su pred istorijom.
