Narodnooslobodilačka borba se oslanjala na ideal nacionalnog oslobođenja jugoslovenskih naroda, karakterističan za slobodarske tradicije i živo iskustvo prenošeno generacijama. Ta istorijska baština uticala je na izbor oblika i na strategiju borbe, određujući joj specifičnost i dajući joj autentičnost.
Osnovnu formu oružanih snaga NOB-a činili su partizanski odredi koji su sa narodnooslobodilačkim odborima (NOO) predstavljali njene glavne institucije.
Komunistička partija Jugoslavije isticala je vanpartijski karakter ovih institucija bez obzira što su se komunisti nalazili na njihovom čelu, naglašavajući da su partizanski odredi borbena snaga svih rodoljuba i svih naroda Jugoslavije. ,,Nepodobni“ za veće ofanzivne operacije, teritorijalni partizanski odredi imali su izvanrednu prednost da na svojoj teritoriji brzo napadnu i da se isto tako brzo povuku, što je karakteristično za svaku gerilu.
STVARANJE BORBENE SNAGE
Prelomni značaj u razvitku oružane sile revolucije bila je odluka Vrhovnog štaba NOPOJ da se 21. decembra 1941. formira Prva proleterska narodnooslobodilačka udarna brigada od djelova srpskih i crnogorskih partizanskih snaga. Bila je to prva regularna jedinica NOB i POJ.
Za komandanta brigade naimenovan je Koča Popović, sin beogradskog milionera koji se školovao u Ženevi i na pariskoj Sorboni, španski borac, kapetan, književnik, filozof. Kada su mu ratne dužnosti dozvoljavale, sio bi na neki panj ili kamen, iz komandantske torbice izvadio Getea, da pročita koju rečenicu…
Za političkog komesara 1. proleterske brigade određen je Filip Kljajić Fića, politički radnik.
Za načelnika saniteta postavljen je dr Borislav Boro Božović, koji je poslije rata bio Titov lični ljekar, autor prve knjige ,,Endokrinologija u Jugoslaviji“, zbog koje je predlagan za Nobelovu nagradu. U brigadnom sanitetu, od 13 bolničarki - 9 su bile Crnogorke.
Za komandanta Kragujevačkog bataljona određen je Radisav Raja Nedeljković, a za političkog komesara Peđa Radojčić. Kraljevački bataljon: komandant Pavle Jakšić (prof. matematike); politički komesar Miro Dragišić Piper. Komandant Šumadijskog bataljona Milan Ilić Čiča, politički komesar, Dragoslav Pavlović Šilja; komandant beogradskog bataljona, Mladen Ivanović; politički komesar Ljubomir Živković Španac.
Poslije Pljevaljske bitke, 320 crnogorskih boraca, sve ,,tinaestojulci“ – kao Lovćenski bataljon i Drugi crnogorski bataljon – ušli su u Rudo sa crnogorskom himnom ,,Oj svijetla majska zoro, majko naša Crna Goro“. Oduševljenje je, zabilježili su istoričari, bilo veliko.
Za komandanta Lovćenskog bataljona naimenovan je Pero Ćetković, a za političkog komesara Jovo Kapičić. Za komandanta Drugog crnogorskog bataljona postavljen je Radovan Vukmanović, a za političkog komesara Mojsije Mitrović.
Ukupna jačina Prve proleterske brigade bila je 1.070 boraca, od kojih su 650 bili članovi KPJ i SKOJ-a. Naoružanje: 1020 pušaka, 41 puškomitraljez, 12 teških mitraljeza, 600 ručnih bombi i 1 top.
Pred postrojenom Prvom proleterskom brigadom Tito je istakao njene glavne zadatke.
Brigada se formira kao borbeni odred KPJ, koji će rasplamsavati oružanu borbu protiv fašističkog okupatora i domaćih izdajnika, ustaša i četnika. Vrhovni komandant je posebno istakao obavezu brigade, svakog njenog pojedinca da širi i jača ideju bratstva i jedinstva svih jugoslovenskih naroda i narodnosti ,,jer je bratstvo i jedinstvo zaloga uspješne borbe protiv nacionalnog ugnjetavanja i ekonomskog izrabljivanja“. U brigadama će, naglasio je Tito, ,,vladati gvozdena disciplina“, što je ušlo i u njen statut.
Gvozdena disciplina i Prve proleterske i svih proleterskih brigada zasnivala se na visokoj svijesti svakog pojedinca i brigade kao kolektiva koji funkcioniše kao jedan čovjek. Takva disciplina je izvirala iz političkog uvjerenja da je naša NOB-a jedna pravedna stvar u okviru velike antihitlerovske koalicije.
Brigada će ratovati u svim krajevima Jugoslavije, tamo đe je najteže. Bila je to udarna pesnica NOV i POJ i matica JNA. Naziv proleterska je dobila na osnovu svog klasnog određenja i njenog obilježja - crveni barjak sa petokrakom zvijezdom, srpom i čekićem. Svaki njen borac je na kapi nosio crvenu petokraku zvijezdu koja je bila simbol borbe za slobodu i za demokratiju.
ISKUŠENJE IGMANA
Da bi izbjegla opkoljavanje na Romanijskom sektoru, Prva proleterska je 27. januara 1942. morala da savlada zaleđenu planinu Igman na temperaturi od minus 32 stepena. Na tom maršu niko nije smio zastati, jer stati je značilo - umrijeti.
U dubokom snijegu konji su padali, pa su proleteri morali na rukama nositi oruđa. Dio boraca je zahvatila halucinacija, obmana čula, pa su bukovom panju prilazili sa porcijom misleći da je kuhinja. Poslije 15 sati usiljenog marša, brigada je stigla u Foču, đe se mnogima odmah prišlo hirurškom odstranjivanju promrzlih djelova tijela kako ne bi nastupio tetanus, odnosno smrt.
Operacioni sto su bile obične bukove daske, a kao hirurški instrumenti služili su kuhinjski nož i testera. Promrzao je jedan bataljon, ukupno 150 boraca. Prethodno su održani partijski sastanci.
Dr Đuro Mešterović, hirurg, saopštio je promrzlima da će sjeći sve do zdravog tkiva i da će bolovi biti izuzetno teški, ali da vjeruje u snagu proletera. Narkoze nikakve nije bilo. Preko 200 prstiju i stopala odstranio je dr Mešterović. Javio se i najmlađi proleter (14 godina) Jovica iz Kragujevačkog bataljona. Rekao je: ,,Nisam ni ja kukavica, javljam se za operaciju“.
Njegov mladi organizam nije izdržao. Na početku marša Jovica je promrzao pa su ga borci na rukama prenijeli preko Igmana.
Za Igmanski marš Koča Popović je kazao: ,,To je svojevrsna pobjeda“, a Radovan Vukanović da je ,,Savindanjska noć bila teža od najtežih borbi protiv neprijatelja“.
POHOD ZA BOSNU
Radi širenja ustanka u zapadnim krajevima Jugoslavije, Vrhovni štab je na Zelengori, 26. juna 1942. izvršio koncentraciju 5 proleterskih brigada sa 26 bataljona, od kojih je 14 bilo crnogorskih.
Pred strojem Četvrte crnogorske proleterske brigade Tito je rekao: ,,Bio sam u Prvom svjetskom ratu, vidio sam Crvenu armiju i borbu ruskih partizana ali, većih junaka nijesam vidio nego što ih vi imate u vašim redovima. Budite dakle, ponosni“.
Dolazak proleterskih brigada u Bosnu značio je oslobođenje Srba, Hrvata, Muslimana i svih drugih od ustaškog terora.
Obični ljudi su govorili: ,,Ovo je naša vojska“. Jedan istorijski izvor kaže da je samo 4. crnogorska proleterska brigada ,,zaradila 300 kumstava“.
Brigade su u Bosni popunjene i postale su jugoslovenske. Borbe sa ustašama bile su teške jer su sva važnija mjesta - Livno, Duvno, Kupres, Ključ, Sitnica i druga - od strane ustaša utvrđena bunkerima, rovovima, žicama. Pomenuta mjesta se nalaze u ravnici pa su partizanski napadi počinjali noću što je, bez dobrih i sigurnih vodiča, otežavalo situaciju i povećalo broj poginulih i ranjenih.
Koliko je bila teška borba za oslobođenje Kupresa pokazuje izvještaj da je ,,nebo nad Kupresom noću 11/12. avgusta 1942. bilo crveno“. Na ,,žicama kupreškim“ ostalo je na stotine crnogorskih, hercegovačkih, krajiških, dalmatinskih, proletera među kojima i proslavljeni komandant Simo Šolaja.
Seljaci zaduženi za izvlačenje mrtvih i ranjenih, ugledavši tu stravičnu sliku, razbježali su se na sve strane. Samo 4. crnogorska brigada imala je na Kupresu 71 poginulog borca!
Najtežu sudbinu doživjele su partizanke iz 2. bataljona 4. brigade, koje su u uraganskoj vatri sasječene ustaškim rafalima: Vasa Vujović, Seja Gardašević, Danica Mijović, Senka Miković, Vukosava Marković, Anđa Petričević i Danica Popović. One su bile i bombaši i bolničarke.
Seljaci su govorili proleterima: ,,Ako zauzmete Sitnicu, Banjaluka je vaša“. Njemci su toliku pažnju posvetili Sitnici da su doveli ustašku jedinicu specijalno obučenu za borbu protiv partizana. U napadu na Sitnicu svi su borci bili bombaši. Sahrani poginulih boraca na Sitnici prisustvovali su: komandant, komesar brigade Koča Popović i Fića Kljajić.
Ratni reporter je zapisao: ,,Jedna topla ljudska suza pala je na tle kraj buduće humke“.
Sitnica je dobila naziv ,,krvava Sitnica“.
DVA TITOVA NAREĐENJA
,,Livno mora pasti!“ ,,Prozor mora pasti!“
Tito je u toku rata samo dva puta izdao naređenje o zauzimanju nekog mjesta po svaku cijenu.
Naredba vrhovnog komandanta od 5. decembra 1942. glasi: ,,Livno mora pasti“. Uskoro je komanda 2. bataljona 4. crnogorske brigade Titu odgovorila: ,,Livno je palo! Smrt fašizmu, sloboda narodu!“
Ustaški pukovnik Šimić je izjavio da partizani ne bi uspjeli da zauzmu Livno ,,da im muslimani nijesu masovno prišli“.
Drugo Titovo naređenje – ,,Prozor mora pasti“ - odnosi se na oslobođenje Prozora u februaru 1943. I Prozor je pao pred naletom boraca 5. crnogorske proleterske brigade, komandanta Save Kovačevića.
Epilog borbi u zapadnoj Bosni 1942: oslobađanje naroda od ustaša; popuna i formiranje novih jedinica, jačanje antifašističkih organizacija, otvaranje velike slobodne teritorije pod imenom ,,Bihaćka republika“.
Narod je te rezultate pozdravio pjesmom: ,,Nije Bosna Pavelića nego Peka Dapčevića“.
Kad je Koča Popović naimenovan za komandanta 1. divizije na dužnosti komandanta Prve proleterske brigade naimenovan je Danilo Lekić.
PREKO NERETVE, DRINE I SUTJESKE
Pobjednosni proleterski pokret iz zapadne Bosne je nastavljen prema centralnoj Bosni i dalje prema istoku.
Sa proleterima se kreću zbjegovi naroda, centralna bolnica (blizu 4.000 ranjenika i bolesnika) koje u kanjonu Neretve, na njenoj desnoj obali, čeka oko 130.000 njemačkih i italijanskih vojnika, a na lijevoj obali su četničke snage jačine oko 25.000 vojnika, spremne, kako je izjavio njihov vođa Draža Mihailović, za konačni obračun sa partizanima.
No, taj se obračun završio potpunim vojnim, političkim i moralnim slomom četnika.
Bitka na Neretvi ili, kako se naziva i Bitka za ranjenike, (januar – mart 1943) spada u red najhumanijih bitaka i primjer je revolucionarnog humanizma, časti i poštenja, borbe za čovjeka i novi svijet.
Mislili smo da su za sva vremena četnici na Neretvi pobijeđeni i vojnički i politički i moralno. Zaboravili smo na upozorenje rimskog filozofa Seneke: ,,Sjenke prošlosti nas stalno prate“. I evo četnika opet na političkoj sceni Crne Gore, naravno, prilagođenih novoj situaciji sa liberalnim frazama i retorike.
Poslije Bitke na Neretvi, Glavna operativna grupa, pri odnosu snaga 7:1 u korist fašističkih snaga, našla se opkoljena u kanjonu Sutjeske na uzanom prostoru. Njemci su i ovoga puta primijenili svoju omiljenu taktiku: zaokružiti, stegnuti, uništiti. Ona je uspjela samo u odnosu na 3. udarnu diviziju Save Kovačevića, koji je u najdramatičnijem trenutku poveo diviziju na njemačke bunkere i poginuo na Krekovima 13. juna 1943.
Borbom u okruženju, sa probojem iza njega, glavnina Titovih snaga se, poslije ovladavanja Balinovcem (10. juna 1943) probila i ovladala cestom Foča – Kalinovnik, što je značilo izlazak iz obruča.
Najviše gubitaka su imale 5. crnogorska i 3. sandžačka brigada. One su na Sutjesci desetkovane.
DVIJE PORUKE ZA NEZABORAV
Od oko 1.000 boraca, Peta crnogorska brigada je na Sutjesci izgubila 400 ljudi. Druga četa Trećeg bataljona, Četvrte crnogorske brigade je sa Ljubinog groba, iz prostora Zelengore, sa kote od 1.800 m, poslala poruku Vrhovnom štabu: ,,Dok god čujete pucnje na Ljubinom grobu, Njemci neće proći, a kad ne budete čuli pucnje na Ljubinom grobu, znajte da na njemu nema više živih proletera“.
Sa Gornjih i Donjih Bara, Druga dalmatinska je poslala poruku: ,,Izgubili smo dvije trećine ljudstva, ali računajte na nas kao da smo u punom borbenom sastavu“.
A zar ne spomenuti, i to u svakoj prilici, Drugu četu Četvrtog bataljona Pete crnogorske brigade koja je dala osam narodnih heroja, od kojih četvorica nikad nijesu primila odlikovanja.
Njemci su na Sutjesci isplanirali sve, ali ne i moral koji je odlučio. Moral boraca NOVJ na Sutjesci dosegao je zadivljujuće razmjere, graničio se sa fanatizmom. To su priznali i njemački generali Ler i Liters.
CIJENA SLOBODE
Pripremajući se za operaciju – Oslobođenje Beograda - Operativna grupa divizija pod komandom proslavljenog Peka Dapčevića, ušla je u Srbiju krajem jula 1944. Ušao je i Koča Popović sa svojim jedinicama. Beograd, u čijem oslobođenju je učestvovala i Crvena armija, oslobođen je 20. oktobra 1944, poslije čega je probijen Sremski front i otvoren put za konačno oslobođenje zemlje.
Prva proleterska brigada je ušla u Trst 1. maja 1945. godine, da bi komandant Treće armije Kosta Nađ 15. maja 1945. javio Vrhovnom štabu: ,,Ovoga časa pred trupama Jugoslovenske armije nema protivnika“.
U Drugom svjetskom ratu, koji je završen kapitulacijom Njemačke, 9. maja 1945. poginulo je oko 50 miliona ljudi.
Doprinos naših naroda pobjedi nad fašizmom je ogroman, što je poslijeratna Evropa često isticala, pa bi dobro bilo da u tom pogledu čujemo i ovu današnju Evropu, koja se promoviše - antifašističkom i demokratskom.
U teškoj četvorogodišnjoj borbi na jugoslovenskom ratištu poginulo je 14.500 partizana iz Crne Gore. Poginule su 832 majke, poginulo je 1.217 đece. Internirano je 95.346 lica.
Crna Gora je pretrpjela ogromnu materijalnu štetu - uništeno je 50 odsto društvenog bogatstva.
To je bila cijena crnogorskog antifašizma.
I BORBA I IDEJA
I, kad se govori o Prvoj proleterskoj brigadi, nije riječ samo o njenim borcima, već i o Komunističkoj partiji Jugoslavije, o svim proleterima, svim borcima ostalih jedinica. Svi oni, kada su se borili, činili su to, kao Prva proleterska u njenim najslavnijim borbama.
Ne smije se uloga proleterskih brigada svesti samo na to da su u, vojničkom smislu, bile elitne – iako to jesu bile – već naglasiti da je njihova uloga bila mnogo veća: one su oružjem i političkim akcijama rasplamsavale ustanak i širile njegovu osnovu, slijedile put revolucionarnih promjena, put borbe za novo društvo i državu.
Prvu proletersku brigadu ne karakteriše samo izvanredna borbena aktivnost i borbeni rezultati nego i uporedna politička aktivnost. Malo je vojski u kojima su obični vojnici bili toliko politički aktivni koliko je to bilo u NOB-u.
Oružane akcije i politička aktivnost bile su do te mjere isprepletene i međusobno povezane da je to davalo bitnu karakteristiku o dubini i širini naše revolucionarne borbe i socijalističke revolucije.
Imajući u vidu njenu revolucionarnu ulogu, može se reći da je Prva proleterska brigada bila svojevrsna škola: novim strategijsko-taktičkim zadacima proleterske brigade bile su sasvim ratnički sazrele. Mobilne, pokretljive, brzo su savlađivale velika rastojanja i udarale po neprijatelju, kad je on to najmanje očekivao.
Narod se ubrzo uvjerio u ispravnost, čvrstinu i moralnost boraca i starješina. Prva proleterska brigada je bila ne samo snažan vojni, već i moralni faktor; bila je zbir individualista koji su se u tom kolektivu izgrađivali i pokazivali svoje lične osobine. Borci su kao izrasle ličnosti postali agitatori korjenitih društvenih promjena u tek oslobođenim selima i gradovima; borci nijesu bili samo disciplinovani ,,redovi“, već i oštri i smjeli kritičari starješina na četnim konferencijama, aktivno su učestvovali u postavljanju starješina, zaključno sa nivoom komandanta bataljona, dok je ključnu ulogu dalje preuzimao Vrhovni štab. Teška, surova, ali isto tako humana, revolucionarna borba zahtijevala je od svakog pojedinca inicijativu, sposobnost uklapanja u kolektiv, da se u pokretu stane na čelo kolone, da se na sebe primi samostalna uloga i odgovornost.
Takva borba, takav život izgrađivali su od svakog borca, ličnost proletera, običnog, humanog čovjeka koji stvara istoriju. Sve te visoke osobine, junaštvo, čvrstina, odlučnost, umješnost i vještina u partizanskom načinu ratovanja su izraz najvećih ljudskih vrijednosti koje su i same bile mjera ljudskog smisla i pravednosti naše NOB-e. To je bila osnovna sadržina naše NOB-e i primjer da se sve može, kad postoji jaka volja. Redovi su se proređivali, ali ne i vatra borbe.
Duh najljepšeg i najiskrenijeg drugarstva njegovan je u NOB do žrtvovanja i samoodricanja za druge što su istinski primjeri humanizma, čojstva i junaštva: i po nekoliko boraca je znalo da pogine samo da bi ranjenog druga izvukli iz neprijateljske zone, da ne padne u neprijateljske ruke.
Dobiti naziv proleterska bilo je najveće priznanje i počast, kojima su težile sve brigade NOBJ.
Prva proleterska je prošla ratni put od 20.000 km. Izgubila je 7.500 boraca, dala je 83 narodna heroja.
Slabije naoružanje i oprema, ishrana i drugi nedostaci pretvarali su se u prkos, otpor i predanost.
U istoriji su uvijek pobjeđivali oni koji su moralno bili prihvaćeni, zato je i Prva proleterska, kao i sve proleterske i čitava Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije (NOVJ) bila rođena kao pobjednik.
ANTIFAŠIZAM KAO SRŽ MODERNE CRNE GORE
Državotvorni karakter SUBNOR-a i antifašista sporo i teško se afirmiše. Nijesmo ušli u pravu borbu sa protivnicima građanskog koncepta Crne Gore. A bitka za novo nije nikad laka.
Znamo podatak da je danas svako treće dijete u Crnoj Gori siromašno. Dakle: obijest jednih, muke drugih. Država se čuva istinom i pravdom, zato je čuvajmo i od sebe, jer država propada kad se izgubi ravnoteža, kad se gubi ravnoteža državnog i nacionalnog identiteta. Tako je propala SFRJ.
Progovoriti na pravi način o stvarnosti, znači na pravi način progovoriti o fašizmu i antifašizmu.
Dok je fašizam u današnjim uslovima nasilnost, bahatost, obmane, prevare - antifašizam je borba za istinu, za čovjeka. I za socijalnu istinu, jer je ona jedini pravi put kojim se može doći do slobode, pravde i hljeba.
Dijalog je politički put i princip, a naši lideri nemaju snage i duha da se u ime građana sastanu i počnu rješavati krizu koja neprestano trese Crnu Goru.
Antifašizam možemo da jačamo jačanjem društveno-ekonomskog položaja građana. Izađimo kao Savez boraca iz defanzivnog mentaliteta, ako smo iskreni poštovaoci vrijednosti NOB-a!
Posjete istorijskim mjestima su važna stvar, ali nedovoljna. Izaberimo teži put, on je za nas. Imamo pravo da predlažemo rješenja aktuelnih problema. Bez dobrih veza sa civilnim sektorom ne možemo ostvariti jači uticaj u javnom životu.
SUBNOR i antifašisti, ako postanu produžena ruka partijska, izgubiće sebe.
Đe nam je kritika prema vlasti, jer se odgovornost i vlast ne mogu razdvajati. Neka padne svaka vlada koja nije u stanju da se bori protiv tamnih stvari kao što su fašizam, kriminal i - siromaštvo.
Najteži ispit je ispit vremena. Najteža borba je borba protiv štetnih ljudi. Sve ono što smeta napretku i uvezivanju u integracione tokove treba sklanjati s puta, bez obzira ko to bio: Sudski savjet, Tužilački savjet, Vlada i drugi…
Bezbjednost ljudi je vrhunski zakon. I vlast i građani treba da slušaju razum kao prirodni, moralni zakon. Predmetna razumnost je najvažnije ljudsko dobro. Ostanimo sa sobom.
(Autor je potpredsjednik Saveza udruženja boraca i Narodnooslobodilačkog rata i antifašista Crne Gore)
