Jedna od ključnih međunarodnih preporuka jeste da se popis tradicionalnom metodom od vrata do vrata ne može odvijati za vrijeme izborne kampanje, niti u nestabilnom društvenom ambijentu kada sigurnost popisivača, kao i onih koji daju podatke, nije zagarantovana. S obzirom na to da vlada još nije formirana, a tim praktično ni završeni parlamentarni izbori iz juna 2023. godine, nijedan od preduslova za organizovanje popisa nije ispunjen. Uz to popis, koji je planiran za manje od mjesec, neće nadgledati ni Evropska komisija niti Eurostat. Postavlja se pitanje kako je moguće organizovati validan popis kada ne postoji bilo kakva kontrola i zašto međunarodni partneri ćute kada je očigledno da se radi o zloupotrebi i politizaciji cijelog procesa.
Posljednji popis iz 2011. godine, koji je ujedno bio i prvi u nezavisnoj Crnoj Gori, kontrolisali su Evropska komisija i Eurostat, u svakoj njegovoj fazi. Eksperti Eurostata kontrolisali su pripremu popisa, metodologiju, petnaestodnevnu fazu prikupljanja podataka i na kraju – njihov unos. Kako je Pobjedi saopšteno iz Eurostata, to neće biti slučaj tokom ovog popisa, niti će biti bilo kakvog monitoringa iz ove institucije. Na pitanje zašto nijesu prisutni tokom ovog popisa (pogotovo što izbori još nijesu završeni, niti imamo vladu), kao što su bili tokom 2011, odgovaraju da „su zemlje regiona dobile
višegodišnju tehničku podršku od EK i učestvovale kao posmatrači u radnoj grupi Eurostata za popis stanovništva i stanova. Ističu da EK smatra da su zemlje regiona adekvatno pripremljene da održe svoje popise stanovništva.
"Popis stanovništva u Crnoj Gori se sprovodi pod odgovornošću vlasti u zemlji. U skladu sa ustaljenom praksom, crnogorske vlasti su konsultovale Evropsku komisiju o zakonodavstvu o popisu i dalje o implementacionim dokumentima, u cilju njihovog usklađivanja sa standardima EU, a Кomisija je dala komentare. Crna Gora je zatražila i dobila tehničku podršku EU za specifične aktivnosti vezane za popis, kao što su unos podataka, uređivanje i diseminacija. Zemlje regiona su dobile višegodišnju tehničku podršku od Кomisije i učestvovale su kao posmatrači u radnoj grupi Eurostata za popis stanovništva i stanova. Кomisija smatra da su zemlje regiona adekvatno pripremljene da održe svoje popise stanovništva. Nije bilo posmatračkih misija na strani Eurostata u bilo kojoj od zemalja Zapadnog Balkana tokom ovog kruga popisa i nijedna nije planirana za buduće popise, uključujući i Crnu Goru", rečeno je Pobjedi iz Eurostata.
Iako smo u pitanjima Eurostatu naglasili da ne postoji politička stabilnost da se održi popis, da Crna Gora nema vladu, niti su izbori završeni u svim opštinama, ostali smo uskraćeni za odgovor da li bi popis trebalo odložiti.
Popisivanje ranije bilo pod budnim okom eksperata
Podsjećamo da su crnogorske institucije 2011. kako bi se obezbijedila transparentnost i povećalo povjerenje u rezultate popisa, tražile ,,peer“ procjenu popisa stanovništva. Evropska komisija, koja je već podržala Crnu Goru sa tehničkom pomoći u pripremnoj fazi, pristala je da organizuje procjenu crnogorskog popisa 2011. Misija je posmatrala popisivanje tokom svih 15 dana. Oni su posjetili svaku od 21 opštine u Crnoj Gori tokom popisnih aktivnosti. Na početku svake posjete opštinama, sastanak je bio organizovan sa opštinskim komisijama. U svakoj opštini posjećene su popisne prostorije, organizovani su susreti sa državnim i opštinskim instruktorima, a posmatran je niz intervjua koje su obavljali popisivači u domaćinstvima.
Dokumente najmanje dva popisna kruga su sistemski provjerili članovi misije u svakoj opštini. Misija je posmatrala 52 intervjua za stan koji broje 173 lica. EU je posvetila posebnu pažnju posmatranju nizu različitih situacija, kao što su porodična domaćinstva, stariji, izbjeglički kampovi, bolnice, vjerske institucije,
kao i različite etničke grupacije: Crnogorce, Srbe Albance, Bošnjake, Hrvate, Muslimane i Rome
Prije i tokom popisa organizovane su četiri misije. Prva misija je obavljena u julu 2010. godine, druga u novembru 2010. godine, treća od 1. do 15. aprila 2011. godine, tokom rada na terenu, a četvrta i posljednja od 13. do 15. juna 2011. godine.
Dodatno, validnost popisa je takođe dovedena u pitanje jer se Vlada u tehničkom mandatu potrudila da na čelo institucije dovede direktora koji će da sprovede popis u ovakvim uslovima. Bivša direktorica MONSTAT-a Gordana Radojević nezakonito je smijenjena u septembru 2021. godine. Upravni sud je početkom avgusta poništio rješenje Vlade kojim je Radojević razriješena sa funkcije. Vlada je u aprilu prošle godine imenovala Miroslava Pejovića za direktora Uprave za statistiku, koji je, sudeći prema njegovim izjavama, spreman da sprovede popis stanovništva od 1. do 15. novembra.
NEGATIVAN ODGOVOR
Iz Monstata su Pobjedi, povodom toga što popis ove godine neće pratiti međunarodna misija, kazali da su se obratili Eurostatu sa zahtjevom za monitoring popisa ali od Eurostata je dobijen negativan odgovor. Naveli su da popis kontroliše Uprava za statistiku, shodno Zakonu o popisu.
Eksperti Eurostata su, posmatrajući popis 2011. godine, u svom izvještaju naveli da je ukupan utisak da su opštine bile veoma pažljivo pripremljene za popis. Ove godine, nejasno je kako će se situacija u pojedinim opštinama odraziti na popis. U Šavniku još nijesu završeni izbori, ali Monstat u tome ne vidi prepreku. Kažu da nijesu u saznanju „da ima ikakvih nagovještaja za eventualne probleme“ u toj opštini.
"Vlada Crne Gore je donijela Uredbu o utvrđivanju perioda sprovođenja popisa stanovništva, domaćinstava i stanova i referentnog momenta popisa, uzimajući u obzir kompletno društveno političko okruženje. S tim u vezi, sve planirane aktivnosti za sprovođenje popisa su u završnoj fazi, shodno definisanom rokovniku. U skladu sa rokovnikom, formirane su popisne komisije u svim jedinicama lokalnih samouprava uključujući i Šavnik. Državni instruktori koji su članovi popisne komisije u Šavniku su u svakodnevnoj komunikaciji sa ostalim članovima popisne komisije i nijesmo u saznanju da ima ikakvih nagovještaja za eventualne probleme", kažu u Monstatu.
Popisnim komisijama rukovode predsjednici opština. Zanimljivo je kako će komisijom rukovoditi predsjednik Opštine Budva, koji je u pritvoru. Ni u Andrijevici nije poptuno jasna situacija, jer je u toj opštini u proceduri inicijativa za smjenu predsjednika. Iz Monstata, na pitanje Pobjede kako će se ovakve situacije odraziti na popis, odgovorili su kratko.
"Popisne komisije su formirane u svim jedinicama lokalne samouprave, pa samim tim i u Budvi i u Andrijevici", naveli su oni.
Eurostat je naveo u izvještaju 2011. da se svaka popisna komisija sastojala se od najmanje pet članova, među kojima su bila dva iz opštinske opozicije. Iako direktor Monstata daje posljednju riječ kada je u pitanju sastav komisija, iz te institucije na pitanje zašto ove godine nema opozicije u komisijama, „držali“ su se isključivo procedure.
"Članom 15 Zakona o popisu definisano je obrazovanje popisnih komisija. Shodno tome, Uprava za statistiku je imenovala popisnu komisiju za svaku jedinicu lokalne samouprave. Sastav popisnih komisija definisan je članovima 14 i 15 Zakona o popisu. Poslovi jedinica lokalne samouprave definisani su članom 14 koji između ostalog predviđa da popisnom komisijom predsjedava gradonačelnik glavnog grada i prijestonice, odnosno predsjednik opštine i da on predlaže dva člana za rad u popisnoj komisiji za obavljanje pravnih i finansijskih poslova. Shodno članu 15, (Obrazovanje popisne komisije), popisna komisija se obrazuje za svaku jedinicu lokalne samouprave. Članove popisne komisije imenuje direktor Uprave za statistiku, i to: 1) tri člana predstavnika jedinica lokalne samouprave, na prijedlog gradonačelnika glavnog grada i prijestonice, odnosno predsjednika opštine; 2) dva člana predstavnika Uprave za statistiku (državni instruktori); 3) jednog člana predstavnika Uprave za katastar i državnu imovinu, na prijedlog direktora te uprave; 4) jednog člana predstavnika Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, na prijedlog direktora tog zavoda. Izuzetno od stava 2 ovog člana, u zavisnosti od broja stanovnika, broja naseljenih mjesta, površine i razuđenosti teritorije, uz posebno obrazložen zahtjev jedinice lokalne samouprave, direktor Uprave za statistiku može imenovati dodatne članove popisne komisije", naveli su u odgovoru.
BEZ KAMPANJE
Za razliku od prethodnog popisa, gdje je Eurostat zaključio da je komunikaciona kampanja bila veoma uspješna i da je to pokazala informisanost stanovništva o popisnim aktivnostima, ove godine izostaju PR kampanja i transparentnost, što je ocjena javnosti, stručnjaka i političara. Iz Monstata nijesu saglasni sa takvim ocjenama.
"Ne možemo se saglasiti sa navodima da popis nije transparentan, jer sve dosadašnje aktivnosti u vezi sa popisom su podijeljene od Uprave za statistiku sa širom javnošću. Važno je istaći da član 13 Zakona o popisu, definiše da Uprava za statistiku koordinira i sprovodi javnu kampanju popisa koja obezbjeđuje: potpuno, tačno i pravovremeno obavještavanje stanovništva o značaju i ciljevima popisa, načinu i vremenu njegovog sprovođenja, o pravima i obavezama lica obuhvaćenih popisom, načinu izvršavanja obaveza u popisu i zaštiti podataka. Ona je započeta prošle sedmice upravo u cilju javnog i transparentnog informisanja naših građana o cilju i značaju popisa", navode iz Uprave, poručujući da je jedino kampanja Uprave za statistiku kampanja o popisu koju treba građani Crne Gore da uzmu u obzir.
"Sve ostale informacije koje dolaze sa drugih adresa mogu da stvore nerazumijevanje kod građana u dijelu cilja i značaja popisa", dodali su iz Monstata.
Za Monstat nije prepreka organizovanju popisa to što nemamo novu vladu i ne zna se hoće li je biti ili ćemo imati ponovne izbore. Nije prepreka ni to što se popis realizuje u godini kada smo imali dva kruga predsjedničkih i parlamentarne izbore. Iz te institucije kazali su da osnovni uslov neophodan za sprovođenje popisa jeste Zakon o popisu stanovništva, domaćinstava i stanova.
"Na osnovu usvojenog zakona, Vlada je usvojila i podzakonske akte. Dakle, usvajanjem zakona i podzakonskih akata što je bilo u nadležnosti Vlade i Skupštine, te i obezbjeđenjem sredstava budžetom za 2023. godinu, stvorili su se potrebni preduslovi u vezi sa organizacijom procesa sprovođenja popisa", naveli su iz Monstata.
Prema njihovim riječima, Vlada se prilikom definisanja perioda sprovođenja popisa usmjeravala u skladu sa međunarodnim preporukama UNECE za rundu popisa 2020, tačka 77 (Recommendations for the 2020 Censuses of Population and Housing, UNECE 2015) koje predviđaju da se sprovođenje popisa ne preklapa sa većim političkim događajima poput državnih ili lokalnih izbornih kampanja.
"U tom smislu, da je za sprovođenje popisa važno stabilno političko i društveno okruženje, Vlada je donijela Uredbu o utvrđivanju perioda sprovođenja popisa stanovništva, domaćinstava i stanova i referentnog momenta popisa, a potom i Odluku o visini i rasporedu sredstava popisnim komisijama za finansiranje popisa stanovništva, domaćinstava i stanova u 2023. godini", kažu u Monstatu.
Navode da je Uprava za statistiku iz ugla svojih nadležnosti, a u saradnji sa organima za sprovođenje popisa definisanim članom 12 Zakona, tj. sa
jedinicama lokalnih samouprava, ministarstvima, drugim organima uprave, organizacijama i institucijama, sprovela neophodne aktivnosti, kako ističu, u cilju blagovremenog i kvalitetnog realizovanja popisnih aktivnosti.
"Da li će biti izbora ili ne, nije pitanje za Upravu za statistiku, ali ukoliko bude izazova na ovu temu koje bi implicirale izmjenu Zakona i/ili promjenu perioda sprovođenja popisa, razmatrale bi se dalje aktivnosti u vezi sa realizacijom procesa sprovođenja popisa, do tada nećemo se baviti nezvaničnim informacijama", dodaju iz Uprave.
Prethodna praksa bila je da se izađe u susret opozicionim zahtjevima, čime se 2011. i spriječio njihov bojkot popisa. Ove godine nema udovoljavanja opoziciji, koja traži odgađanje popisa.
"O odgađanju popisa možemo govoriti ukoliko dođe do izmjene Uredbe o utvrđivanju perioda sprovođenja popisa stanovništva, domaćinstava i stanova i referentnog momenta popisa", naveli su iz Monstata.
Na pitanje šta ako dođe do bojkota i da li će u tom slučaju popis biti prekinut, nijesmo dobili odgovor.
Bivša direktorica MONSTAT-a Gordana Radojević nezakonito je smijenjena u septembru 2021. godine. Upravni sud je početkom avgusta poništio rješenje Vlade kojim je Radojević razriješena sa funkcije. Odluka je donijeta po tužbi Radojević. Vlada je u aprilu imenovala Miroslava Pejovića za direktora Uprave za statistiku, koji je, sudeći prema njegovim izjavama, spreman da sprovede popis stanovništva od 1. do 15. novembra.
Ukoliko ispitanik ne insistira na kojem pismu želi da se popiše, popisivač će nasumično izvući upitnik
"Popisivač će biti zadužen za podjednak broj upitnika na ćiriličnom i latiničnom pismu. Ukoliko ispitanik ne insistira na kojem pismu želi da se popiše, popisivač će nasumično izvući upitnik za to lice", naveli su iz Monstata.
Dodali su da je tačan broj upitnika definisan Ugovorom za štampanje, distribuciju i dostavu obrazaca za popis stanovništva 2023. koji je dostupan na sajtu Uprave za statistiku.
Upitnici su na popisu 2011. bili pripremljeni na svim jezicima prepoznatim u Ustavu (srpski na ćirilici, hrvatski, bosanski, albanski i crnogorski), ali i ostalim koji se govore u državi: engleski i ruski.
