Mnogo je toga napisano o tzv. Temeljnom ugovoru, njegovoj pravnoj neutemeljenosti i nesaglasju sa Ustavom i zakonima Crne Gore, njegovom ataku na suverenitet Crne Gore, na njen identitet, njenu istorijsku baštinu, pa i na njenu budućnost.
Naravno i o bezobrazluku prethodnog premijera Crne Gore, koji nam se svima ruga u lice izjavama o riješenom crkvenom pitanju i o nacionalnom pomirenju potpisivanjem tog ugovora. Čovjeka koji je potpuni pravni laik, potpuna neznalica o istorijatu crkvenog pitanja u Crnoj Gori, crkvenom i pravnom statusu crkava u prošlosti i više nego nespornim činjenicama, nužnim za potpisivanje bilo kakvog ugovora sa pravoslavnim crkvama u našoj zemlji.
Živimo u vremenu pravne anarhije u Crnoj Gori, bezvlašća i sloma institucija, ali je za vjerovati da će ova država, ako misli postati članica civilizovanog svijeta, jednog dana poštovati standarde tog civilizovanog svijeta i primijeniti vjekovnu pravnu klauzulu da iz neprava ne može nastati pravo. Ili, što bi rekao Valtazar Bogišić - „što se grbo rodi, vrijeme ne ispravi“.
Tumačenje vlasništva
Koliko je sadržaj tzv. Temeljnog ugovora kriminalan, najbolje je objasniti u sučeljavanju argumenata sa altera pars, kroz odgovor na pokušaje druge strane da se potkrijepi „činjenicama“ akt uzurpacije crnogorske sakralne baštine od strane Crkve Srbije. U okviru projekta „Transformacija crnogorskog društva u procesu evropeizacije Zapadnog Balkana“ objavljen je u časopisu „Humanističke studije“ tekst pravnika, pretpostavka je iz redova advokata Crkve Srbije Nikole B. Šaranovića, pod naslovom „Pravoslavno pitanje i jeretički odgovor“.
Radi se o sadržaju koji naoko na ozbiljan način tretira pitanje crkvenog i pravnog kontinuiteta Crkve Srbije u Crnoj Gori. Ono što je dobro je da autor tog teksta ne spori utemeljenost autokefalije CPC prije 16. decembra 1918. godine, kada se potpisom dva člana Sinoda CPC, o čemu autor ima drugačije mišljenje, ali doći će to na red, „nezavisna Srpsko-Pravoslavna Sv. Crkva u Crnoj Gori“, kako se naziva u tom dokumentu, „ujedinila“ sa „autokefalnom Pravoslavnom Crkvom u Kraljevini Srbiji“.
Autor, na početku svog teksta, veliku pažnju poklanja pitanju vlasništva crkava na imovinu kroz analizu ključnih građansko-pravnih i kanonsko-pravnih akata Kraljevine Crne Gore, kroz tumačenja njihovih tvoraca - Valtazara Bogišića, pisca Opšteg imovinskog zakonika (OIZ) i episkopa dr Nikodima Milaša, pisca Ustava Svetog sinoda, Ustava pravoslavnih konzistorija i autora knjige ,,Pravoslavno crkveno pravo“ (PCP). Manje-više autor korektno prenosi stavove i jednog i drugog. I to nije sporno. Sporno je što on izjednačava važnost članova OIZ, dakle državnog zakona Crne Gore i tumačenje dr Milaša u PCP o kanonskom pravu crkava na sopstvenu imovinu.
Pa nedostatak valjane argumentacije, jer po OIZ crkva ima „stegnuto“ raspolaganje „imaonika“ imovinom iz člana 716, jer država „nad njim takvu vlast ima“ („Nepokretna dobra pravoslavnih crkava i manastira ne mogu se nikako prodavati ili inače ustupati, bez naročita dopuštenja državne vlasti“), traži kod Milaševog kanonskog tumačenja, koje određuje karakter crkvene imovine koje ne poznaje pravo raspolaganja stvarima kako to propisuje građansko-pravni koncept. Pa je Milaš izričit da se na crkve primjenjuju drugačiji, kanonski principi, po kojima „subjekt vlaštine“ može biti jedino crkva, bez obzira na ograničeno pravo raspolaganja samo u obavljanu crkvenih poslova i poslova vezanih za održanje crkve.
Tako Milaš u Ustavu Svetog sinoda i Ustavu pravoslavnih konzistorija prenosi upravo odredbu da se imovina kojom upravlja CPC ne može prodavati, ustupati bez izričitog odobrenja vlasti, a autor „stegnuto“ raspolaganje imovinom objašnjava Milaševim tumačenjem da crkvena imovina „ne može biti upotrijebljena na kakvu drugu cijelj“ sem za crkvene stvari, pa se zbog toga „ova imovina razlikuje od obične imovine, koju dotični imaonik može po svojoj volji da upotrebi na što hoće“. Nekako je autor zaboravio da pomene da današnji zakoni Crne Gore ne slijede navedeno tumačenje, te da Crkva Srbije koristi crkvenu imovinu bez ikakvih ograda, prodaje je, gradi hotele, stambene objekte, izdaje... Znači li to da se Crkva Srbije ponaša suprotno kanonima?
Zaboravnost ili...
Nekako je autor propuštio da navede Milaševe riječi: „Ovakva prava ne može crkva da sama sebi dade, nego ih može imati samo tada, ako je priznata u državi, kao juridistička ličnost sa pravom našljedstva.
Pitanje o ovome spada u isključivu nadležnost pozitivnog građanskog prava, niti crkva ima moći da prinudi na to državnu vlast, koja postupa u ovome po svojoj osobenoj uviđavnosti (str. 547 PCP). Čak i da prihvatimo tumačenje autora da je CPC bila nesporni vlasnik imovine, čije je ograničeno raspolaganje bilo u skladu sa kanonskim pravilima, postavlja se pitanje ko je zakoniti nasljednik te imovine nakon njenog gašenja 1918, odnosno 1920?
Autor tvrdi da ulazak autokefalne CPC u „upravno jedinstvo sa Srpskom Crkvom u jednu avtokefalnu crkvu pod imenom 'Avtokefalna Ujedinjena srpska pravoslavna crkva Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca'“, nije mogla uticati na status titulara prava svojine na crkvenoj imovini s obzirom „da je samim Ustavom Svetog sinoda propisano da „osnovu za sve odluke“ čine i „sveti kanoni koji su primljeni vaseljenskom pravoslavnom crkvom“ i tako volšebno riješio problem prenosa vlasništva na novostvorenu „ujedinjenu“ SPC?
Iako pravilno navodi član 10. Ustava CPC ko sačinjava Sinod Kraljevine Crne Gore, autor proglašava potpis Gavrila Dožića, mitropolita Pećke mitropolije, kao važeći, iako on nije član Sinoda, jer je kao „punopravni episkop imao sva prava koja pripadaju drugim episkopima“? Autor uvijek ima rješenje za svaku situaciju? Čemu onda član 25. Ustava CPC da „Sveti sinod može donositi punovažne odluke kad su prisutni u śednici predśednik (čl. 12) i bar još tri člana, od kojih dva člana po pravu i jedan po izboru“? Zašto je Nikodim Milaš unio tako jasno definisanu odredbu ako se ona može obesmisliti uopštenim i nedefinisanim pozivanjem na svete kanone?
Tako je po autoru dovoljno da se sa dva potpisa od sedam, koliko je imao Sinod, i potpisom mitropolita Dožića CPC odrekne svoje autokefalnosti i postojanja, pa još navodi kao potvrdu da ovlašćenje crpe iz kanona 38 Trulskog sabora: „I mi priznajemo pravilo koje su izdali naši Oci, a koje kazuje da ako je neki grad osnovan carskom vlašću ili tek treba da se osnuje, u takvom slučaju podjela crkvenih poslova neka slijedi državnu i građansku podjelu“. Naravno, kasnije će pravo da, nakon obnove nezavisnosti 2006, Crna Gora povrati svoju nezavisnu crkvu u skladu sa navedenim kanonom, Crkva Srbije smatrati neutemeljenim, jer je, bože, po autoru, kao „kanonsko-pravni osnov za ovu odluku (da se ne povrati nezavisnost crkve) navedeno već citirano 34. apostolsko pravilo, koje reguliše odnos primata i sabornosti, a ne 38 Trulskog sabora“?! Ma bravo!
Ništa što član 22. Ustava SPC kaže „Odluke Svetog sinoda o spoljašnjim poslovima (čl. 21) da postanu izvršne i za svakoga obavezne, potrebito im je vrhovno i knjaževsko odobrenje“, ništa što je Mitrofan Ban na samrti uputio izvinjenje crnogorskom narodu jer je potpisao nestanak CPC uplašen za sopstveni život, o čemu svjedoči izaslanik engleskog parlamenta, grof Džom de Salis, nazočan tom događaju.
Čak ni Nikodim Milaš više nije crkveni autoritet kad piše u PCP na strani 318, „Osnivanje jedne crkvene oblasti, ili podignuće jedne manje na veći stepen, a isto i ukinuće ili sjedinjenje dviju oblasti u jednu, sve ovo pripada na prvom mjestu sabornoj vlasti dotične oblasne crkve“. Dakle, Saboru, a ne Sinodu. Plus, kao što Milaš navodi na istoj strani da „Osnivanje raznih crkvenih oblasti pripada vlasti crkvenoj zajedno sa državnom vlašću“, ni ukidanje ili sjedinjenje sa nekom drugom oblašću nije moguće bez državne vlasti. Logično.
Različiti aršini
Na kraju krajeva, tzv. Podgorička skupština je revolucionarna skupština, organizovana od stranih državljana i na nezakonit način, nepoznat crnogorskom zakonodavstvu, pa je i samo pozivanje u Rešenju od 1918. mitropolita Mitrofana i episkopa nikšićkog Kirila Mitrovića, koji su jedini potpisnici - članovi Sinoda, na te odluke sporno, kao i to što je taj dokument potpisan u uslovima vojne okupacije Crne Gore od strane srpskih, francuskih, italijanskih i američkih vojnih snaga. I uz nasilje srpskih vojnih snaga i domaće pete kolone, neshvatljivo ljudskom umu.
Teško je razumjeti zašto tzv. suverenističke političke organizacije ne preduzimaju ništa po pitanju preispitivanja usaglašenosti tzv. Temeljnog ugovora sa Ustavom i zakonima Crne Gore, da li Crna Gora može ustupati dio svoje teritorije stranom pravnom subjektu, protivno članu 3. Ustava Crne Gore, što je dozvoljeno samo diplomatskim predstavništvima u skladu sa međunarodnim ugovorima koje je potpisala Crna Gora. Tzv. Temeljni ugovor niti može imati status međunarodnog ugovora, jer njih zaključuju suverene, međunarodno priznate države ili organizacije ustanovljene međunarodnim
ugovorima, niti je verifikovan u parlamentu na način kako to obavezno propisuje Ustav Crne Gore za međunarodne ugovore.
Jasno je na čijoj je strani pravo i pravda. Iako i sam autor velja o srpskom karakteru autokefalne CPC, on, ipak, potvrđuje činjenice da je sadašnja Crkva Srbije fizički prisutna u Crnoj Gori od 1920, da je kanonski legalitet stekla 1922, pravni 1929, donošenjem Zakona o SPC i Ustava 1931. godine. Sakralna imovina nikada nije prenešena pravno na Crkvu Srbije sve do devedesetih godina XX stoljeća, kada je potpredśednik Vlade Crne Gore Zoran Žižić običnim raspisom obavijestio katastre po Crnoj Gori da kao vlasnika upisuju Mitropoliju crnogorsko-primorsku Crkve Srbije.
Time je prekršeno pravno načelo da se vlasništvo nad imovinom utvrđuje na osnovu vlasničkih dokumenata, ili u sudskom procesu. Upisivana su vlasništva pod besmislenim obrazloženjima, poput „politička odluka“, „gradnja“ i sli;no, a za mnoge nije ni upisivan osnov. Kada je vođena rasprava o Nacrtu zakona o slobodi vjeroispovijesti, osnovne primjedbe na četiri člana koja su se bavila imovinom bila su da se osporavanje vlasništva nad već upisanom imovinom može utvrditi samo sudski, podnošenjem zahtjeva od strane osporavatelja.
To nije smetalo Vladi Zdravka Krivokapića da običnim dopisom da nalog cetinjskom katastru da prenese vlasništvo Cetinjskog manastira sa Opštine Cetinje na Crkvu Srbije, pod obrazloženjem da se radi o grešci. Tada nije bilo potrebno da osporavatelj sudski traži ispravku, ako je bila greška, jer prosrpska vlast i direktori katastra iste provenijencije imaju jedne aršine za sebe, druge za nas Crnogorce.
