Piše: Predrag Malbaša
Reorganizacije institucija kulture uglavnom nastaju kao rezultat nataloženog iskustva i znanja i treba da doprinesu kvalitetnijem radu u cilju ostvarivanja vizija i planova zbog kojih su osnovane. Kada je rezidencija Predsjednika Crne Gore, prije nekoliko godina pomjerena u Plavi dvorac, Cetinje i Crna Gora ostati su bez jednog od najkvalitetnijih izložbenih prostora, u čijem su se prizemlju i spratu decenijima predstavljali brojni likovni umjetnici iz zemlje i inostranstva. Premda je prenamjena Plavog dvorca u rezidenciju Predsjednika, utemeljena u nizu veoma praktičnih i opravdanih razloga, iznenadila me je nezainteresovanost umjetnika za prostor u kojem su izlagali, ili ga rado posjećivali.
Gubitak kultnog umjetničkog prostora, kompeziran je kupovinom atraktivne "Kasaronje" u centru Cetinja i osnivanjem Galerije savremene umjetnosti. Vjerovatno je to uslovilo da niko od muzealaca, likovnih umjetnika, ili kritičara, nije imao potrebu da o ovom pitanju kaže bar jednu jedinu riječ, pa je Plavi dvorac iz crnogorske umjetnosti, otišao bez ijedne "suze", nekrologa ili patetičnog sjećanja.
Pararelno sa ovim projektom, Vlada Crne Gore pripremila je i kasnije usvojila Elaborat o opravdanosti reorganizacije Narodnog muzeja Crne Gore i Centra Njegoš, što je u suštini značilo gašenje Njegoševog mauzoleja na Lovćen, kao posebne javne ustanove i njegovo utapanje u Istorijski muzej Crne Gore. Iako je osnivanjem Centra Njegoš 2006. godine, javna ustanova Njegošev mauzolej na Lovćenu, trebalo da bude ugašena, u praksi i stvarnosti ona nikada nije prestala da postoji. Tako je Mauzolej na Lovćenu i dalje imao svoju stavku u budžetu Crne Gore, svoj program, direktora, i, na žalost, skromne aktivnosti.
Smatrao sam, a i sada smatram, da za razliku od Plavog dvorca, nema tog "Elaborata" i "Kasaronje" koji mogu nadoknaditi individualnost i institucionalnu posebnost Njegoševog mauzoleja na Lovćenu, pa sam u vremenu kada je ovo pitanje bilo aktuelno pokušao da vrbujem donosioce odluka da u ime iskustva, struke i očuvanja nacionalnih interesa, nikako ne ugase javnu ustanovu Njegošev mauzolej na Lovćenu. Moja reakcija na "gušenje Mauzoleja", ostala je usamljena, a ja sam ostao zatečen našim talentom da nešto potpuno drugačije učinimo neprepoznatljivim, da prezremo isto ono čemu smo se do juče divili, i da u zanosu trenutne moći odbacujemo sve što ne možemo razumjeti.
Upravljenje „živim spomenikom“: Od otvaranja 1974. godine, Njegošev mauzolej je skoro tri godine bio u nadležnosti opštinske administracije Cetinja. Funkcionisanje Mauzoleja pod okriljem opštinske administracije nije se pokazalo posebno efikasno, pa je od 1977. godine pravo upravljanja nad Mauzolejom preuzeo Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. Iako je u to vrijeme Zavod za zaštitu spomenika u svom vlasništvu imao i utvrđenje Kosmač, upravljanje sa "živim spomenikom" koji je ujedno i značajna turistička destinacija, za samo dvije godine, pokazalo se kao veoma loše riješenje.
Polazeći od turističkih karakteristika Njegoševog mauzoleja, krajem 1978. godine, Mauzolej se ustupa na upravljanje i korišćenje Montenegroturistu i "Grand Hotelu" na Cetinju. Ovakav potez nije imao nikakvog stručnog ni pravnog utemeljenja, a praksa je pokazala da se sa Mauzolej crnogorskog vladara i vladike ne može ni čuvati ni valorizovati bez prisustva struke. Nakon i ove neuspijele avanture, Mauzolej od 1984. godine preuzimaju "Muzeji Cetinje" (sadašnji Narodni muzej Crne Gore). Sama činjenica da je ovaj spomenik kulture za samo 10. godina promjenio četiri držaoca, jasno je pokazala njegove specifičnosti i komplikovanost funkcionisanja u okviru šireg institucionalnog sistema.
Iako je Mauzolej na Lovćenu u okviru Cetinjskih muzeja, figurirao kao posebna organizaciona jedinica, njegovo funkcionisanje u okviru muzejske djelatnosti bilo je nezamislivo. Cetinjski muzeji su u ljetnjim mjesecima uspjeli da na zadovoljavajući način riješe pitanje turističke prezentacije i organizuju kvalitetnu turističku službu, ali se organizovanje službe zaštite i svih njenih specifičnosti u zimskim mjesecima pokazalo kao neriješiv problem. Utopljen u veliki muzejski sistem, Mauzolej je ostao bez sredstava za edukativnu, istraživačku, naučnu i izdavačku aktivnost. Agonija Mauzoleja na Lovćenu u okviru Cetinjskih muzeja, trajala je do 1989. godine, kada se pravo upravljanja i korišćenja nad ovim spomenikom prenosi na Nacionalne parkove. Tek u ovoj situaciji otkrivene su sve slabosti i propusti u upravljanju Njegoševim mauzolejom u okviru institucije, koja se prvenstveno bavi očuvanjem i valorizacijom prirodnih resursa.
Propadanje spomenika: Brojni pokušaji da se Njegošev mauzolej povjeri na brigu lokalnoj samoupravi, službi zaštite spomenika kulture, turističkoj privredi, muzejskoj struci ili nacionalnim parkovima, ovaj spomenik su doveli u katastrofalnu situaciju. Jedva čekajući da ga predaju nekom drugom subjektu, svi oni su zaboravljali da na ovom spomeniku preduzmu mjere zaštite i očuvanja, a situacija je postajala sve gora i gora. Još 1976. godine uočeni su nedostaci u krovnoj konstrukciji, da bi tokom narednih 20. godina, a usljed neodržavanja i ekstremnih klimatskih uslova, došlo do ubrzanog propadanja prilaznog stepeništa, prokišnjavanja tunela i opadanja maltera, brojnih prekida na električnoj instalaciji i problema sa zaštitom od gromova.
Zbog lošeg stanja Mauzoleja, Ministarstvo kulture pokrenulo je 1994. godine inicijativu za osnivanje Javne ustanove Mauzolej Petra II Petrovića Njegoša, pa je Skupština, na sjednici od 29. jula iste godine, u cilju zaštite i valorizacije Mauzoleja, donijela Odluku o organizovanju ove ustanove. Osnovna djelatnost ustanove Mauzolej Petra II Petrovića Njegoša, bila je čuvanje i održavanje spomenika i njegove ambijentalne vrijednosti, kao i preduzimanje mjera zaštite i obezbjeđenju uslova za zadovoljenje kulturnih, naučnih, estetskih i edukativnih potreba svih zainteresovanih subjekata.
Krajem 2006. godine, Vlada Crne Gore je od postojeće javne ustanove Mauzolej i Njegoševog muzeja kao djela Narodnog muzeja Crne Gore, formirala novu javnu ustanovu "Centar Njegoš". Prema tada urađenom Elaboratu, ovaj Centar je trebao predstavljati multidiciplinarnu instituciju koja bi objedinjavala muzejske, bibliotečke i arhivske sadržaje koji se tiču lika, djela i vremena Petra II Petrovića Njegoša. U cilju aktiviranja naučih, izdavačkih, edukativnih i umjetničkih programa, Centru Njegoš su se odlukom o osnivanju, na korišćenje dodijelili kompleks Mauzoleja na Lovćenu, Biljarda na Cetinju i Njegoševa rodna kuća u Njegušima. Polemika koja je u crnogorskoj javnosti nastala prilikom donošenja ove odluke, išla je u pravcu problematizacije izdvajanja Njegoševog muzeja i Rodne kuće iz sistema Narodnog muzeja, pa pitanje Njegoševog mauzoleja nije posebno razmatrano. Nakon brojnih rasprava i okruglih stolova Odluka o osnivanju Centra Njegoš ostala je mrtvo slovo na papiru, a Njegošev mauzolej je nastavio da funkcioniše kao samostalna institucija kulture.
Elaboratom iz 2011. godine koji je usvojila Vlada Crne Gore, obrazložena je opravdanost pripajanja javne ustanove Centar Njegoš i njenih poslova, Narodnom muzeju Crne Gore, i kreiran novi način organizovanja Narodnog muzeja u skladu sa savremenim potrebama i važećim Zakonom o muzejskoj djelatnosti. Autori "Elaborata" propuštili su dobru priliku da se od fondova i objekata Dvora Kralja Nilole, Biljarde, Njegoševe rodne kuće, i još nekih objekata na Njegušima, formiraju "Muzej dinastije Petrović", da se Mauzolej na Lovćenu izdvoji kao državni specifikum sa širokim spektrom naučnih, kulturnih i edukativnih aktivnosti, a da Istorijski, Umjetnički, Etnografski i Prirodnjački muzej, čine jezgro Narodnog muzeja Crne Gore, koji bi se formirao na zdravim muzejskim standardima.
Kao i ranije i sada se zalažem, da Njegošev mauzolej na Lovćenu funkcioniše kao samostalna institucija kulture, jer za njegovo pripajanje Narodnom muzeju Crne Gore ne postoje opravdani stručni ni organizacioni razlozi. Što više, prethodno upravljanje Mauzolejom u okviru Cetinjskih muzeja, pokazalo se kao nepotrebno i komplikovano. Sva prethodna iskustva takođe govore da je najbolji okvir za ostvarivanje javnog interesa u ovoj stvari, postojanje Njegoševog mauzoleja na Lovćenu kao posebne javne ustanove.
Utapanje Njegoša i Lovćena: Sa druge strane, utapanjem Lovćena i Njegoša u širi kontekst, možda se nesvjesno umanjio i nacionalni značaj, upravo ovog najprepoznatljivijeg crnogorskog simbola. Čak i da su postojale određene funkcionalne prednosti, one su morale biti zanemarene u odnosu na isticanje onih posebnih nacionalnih i državnih specifičnosti koje je potrebno sačuvati i promovisati. Sa stanovišta struke, Mauzolej Petra II Petrovića Njegoša ne posjeduje elemente koji ga mogu uvrstiti u kategoriju memorijalnih muzeja, a njegova eventualna prekvalifikacija u memorijalni spomenik samo ga degradira i umanjuje umjetničke vrijednosti djela Ivana Meštrovića.
Burna političa prošlost i često mijenjanje državnog okvira Crne Gore, od 1918. godine do danas, uticali su da aktuelni politički subjekti percipiraju istoriju i ne tako davne događaje onako kako to odgovara njihovim interesima i ideologiji. Pored ovog sasvim legalnog i legitimnog pristupa, moglo se pomisliti da postoje i oni koji se kroz inicijativu za uklanjanje Mauzoleja, zalažu i za fizičku rekonstrukciju crnogorske istorije, ali to nije tako.
Iako su dobro znali da Njegošev spomenik na Lovćenu nikada neće biti srušen, oni su bacali anateme, davali priloge za njegovo uklanjanje i predlagali zakone o dogradnji kapele. Za cilj su imali nešto drugo, da oko kapele naprave mit o pravim Crnogorcima, a oko mauzoleja mit o nekim novim Montenegrinima. Kao što se od sredine 60-ih godina, "Aleksandrova kapela" cijeni kao simbol gašenja crnogorske države i crkve, tako je trebalo uzvrati istom mjerom, pa "Meštrovićev mauzolej" pretvoriti u simbol gašenja srpstva u Crnoj Gori. Mi smo im, svojim velikim neznanjem, u tome prilično pomogli, pa danas Mauzolej kao sastavni dio Istorijskog muzeja, koji je sastavni dio Narodnog muzeja Crne Gore, voljeli mi to ili ne, liči na institucionalnu karikaturu.
