Piše: Slobodan Jovanović
Dvadeseto stoljeće je donijelo nova revolucionarna naučna otkrića i veliki tehnološki razvoj, ubrzan implozijom civilizacije u dva svjetska rata. Istorija umjetnosti 20. stoljeća je istorija beskrajnih mogućnosti i potrage za novim standardima, od kojih je svaki prethodni bio pregažen onim koji mu je slijedio. Obilježen je i ratom na prostorima bivše Jugoslavije, krajem stoljeća, otkrivši sve najniže ljudske porive, odsustvo bilo kakvih inhibicija u ispoljavanju mračnog dijela ljudske prirode, sve praćeno sunovratom estetskih, kulturnih, naučnih i obrazovnih vrijednosti i njihovom zloupotrebom.
Savremeni varvari i svijet bez morala: Jednodimenzionalni svijet, o kojem je prije pola stoleća pisao Herbert Markuze, je svijet iz kog je nestao (za samo nekoliko decenija) stoljećima formirani sistem opšteprihvaćenih vrijednosti; više nema umjetnosti i nema morala, razložio se temelj na kojem su počivale estetske i etičke vrijednosti, a bez kojih naš svijet i jeste takav kakav danas jeste. Varvarima u Rimu bilo je potrebno samo nekoliko decenija da postanu građani Rima i usklade svoj način života i kulturu načinu života i kulturi Rimljana, ne rastačući rimske institucije; savremeni varvari uništavaju svaku ideju društva sa sviješću o potrebi kulture i njenoj važnosti, uvjereni su da sve počinje od njih, da su oni, samo oni i njima slični, ti koji određuju, polazeći od sopstvenog neukusa, dominantnu „estetiku“ društvu, poduprtu velikim uticajem koji obezbjeđuju količinom sumnjivo stečenog novca. Za doživljaj umjetnosti treba imati posebno osjećanje, ako čovjek to ne posjeduje, njemu umjetnost ne može ništa saopštiti, kao što se ni slijepom čoveku ne mogu pokazivati vidici, kaže J.B.Dibo.
Da bi se neko djelo odredilo kao umjetničko, neophodno je da prethodno već imamo pojam umjetnosti; opšta je definicija da je umjetnost ljudska djelatnost ili proizvod ljudske djelatnosti koja ima za cilj stimulisanje ljudskih čula kao i ljudskog uma i duha; prema tome, umjetnost je aktivnost, objekat ili skup aktivnosti i objekata stvorenih sa namjerom da se prenesu emocije ili/i ideje. Svijest o teškoći da se pojmovno odredi fenomen umjetnosti uočljiva je već kod Platona. On određuje umjetnost kao čisti privid, i s filozofskog stanovišta ona je nešto beznačajno, a to objašnjava time što je ideja lijepog iznad svih ostalih ideja, a svaka ideja iznad realnog predmeta. Sa antropološke strane gledišta, umjetnost često nekim univerzalnim jezikom prenosi ideje i koncepte sa generacije na generaciju. Interpretacija ovog jezika je veoma subjektivna i zavisi od konteksta i perspektive posmatrača.
Masovna (ne)kultura kao predigra nacionalističkim divljanjima: Nešto što stimuliše samo čula ili samo um, ili kad mu je cilj nešto drugo, ne smatra se umjetnošću. U društvenom kontekstu, umjetnost može poslužiti za formiranje javnog mišljenja. U prošlosti je često korišćena i u propagandne svrhe, bilo da su korišćena umjetnička djela (Hitler – Vagner) bilo umjetnički surogati. Obzirom na ciljeve i objekte na koje se želi ostvariti uticaj, sa istim ciljem se može koristiti i kulturno djelo, ali i tzv. masovna kultura bez ikakve vrijednosti u stvaranju populističke atmosfere u društvu i njeno korišćenje u političke svrhe. Na ovim prostorima je svima dobro poznato kako su se dopunjavali u doba Slobodana Miloševića nacionalistička i ekspanzionistička politika i patos u hiperproduktivnoj masovnoj (ne)kulturi. Neki teoretičari čak tvrde da je tadašnja masovna (ne)kultura bila humus, predigra u kasnijim nacionalističkim divljanjima i ratnim zločinima kao krajnjoj konsekvenci.
I pored toga što se smatra da je kič vječan, stalno prisutan u čovjekovom stvaralaštvu, on, ipak, ima svoja razdoblja cvjetanja. Kič se smatra proizvodom industrijske revolucije, koja je novopridošlim urbanim masama obezbijedila opštu pismenost i obrazovanje, ali ne i utemeljenje u vrijednostima civilizacije. Seljaci su naselili gradove, u kojima su naučili da čitaju i pišu, ali ne, kao varvari u starom Rimu, i da prihvate urbano i njegove kulturne vrijednosti. Tako se može reći, u sociološkom smislu, da kič proizilazi iz obezličenog i osiromašenog života masa. U etičkom poretku, neposredno je povezan sa destruktivnim stranama ljudske prirode, sa zlom. A u religijskom pogledu se smatra da ova pošast ne može zaobići čovjekov griješni život, pa se Crkva ne bavi mnogo tom pošašću. U kiču je umnogome izgubljena mjera u odnosu na stvarnost i u odnosu na stvaralaštvo. Zato u njemu i preovlađuju lažnost osjećanja, konvencionalnost, epigonstvo i manirizam. Kič nije pojava koja je vezana samo za umjetnost već se manifestuje u svim oblastima ljudskog života, u najšire shvaćenom čovjekovom svijetu. Broh zapaža da se kič rasprostire od mode do politike. Iznosi uvjerenja da kič stvara „rđav čovjek, etički otpadnik, zlikovac koji služi radikalnom zlu“. Štaviše, on će čovjeka koji stvara kič nazvati svinjom, a kič koji se nađe u umjetnosti, označiće kao „zlo po sebi“.
Život u znaku kiča: Iako nije nimalo jednostavno odrediti granice između kiča i umjetnosti, pa čak i onda kad se kič pojavljuje kao surogat umjetnosti, njena imitacija ili umjetnički stereotip, kad je pitanju novokomponovana muzička invazija prostora bivše SFRJ nema nikakve dvojbe. Radi se zaista o „radikalnom zlu“. I nije kič našao utočište u ljudima koji su opsesivno vezani za kič, već podsticaj za prihvatanje spornih vrijednosti ljudi nalaze u sebi samima. Uživaocu u kiču nije ni potreban kič proizvod jer on, sopstvenim životnim sadržajima i vlastitom percepcijom, predstavlja kič. Njegove želje i njegova opažanja, njegovo svjesno i njegovo nesvjesno, njegovo spoljašnje i njegovo unutrašnje iskustvo u koegzistenciji su sa svijetom kiča. Ludvig Gic kao svojstva kiča određuje penetrantnost, ljepljivost, sentimentalnost, egzotičnost, bolećivost, prezasićenost raspoloženja, pseudo-vrijednosti i pseudo-ideale. Pseudovrijednosti, kičersko uživanje, nagomilavanje kič–predmeta i mnoštvo ukrasa ne otkrivaju samo odsustvo estetske mjere već život „u znaku kiča“.
Tribalni rituali i populističke matrice u državnim proslavama: Vjerovao sam 2006.godine da će Crna Gora preuzimanjem sopstvene sudbine, napraviti zaokret i u kulturološkom otklonu od dotadašnje populističke svijesti i kulture kojoj je Beograd davao osnovni pečat. Odnosno, da će opovrgnuti Kunderinu tezu da je „kič (je) estetski ideal svih političara, svih stranaka i pokreta“, koju je stekao u svom iskustvu u dva politička sistema.
Prvih godina nezavisnosti se stvarao utisak da crnogorske elite žele stvarati modernu evropsku Crnu Goru, koja će uz prilagođavanje državnog i društvenog ustrojstva evropskim standardima, prihvatiti i kulturološke obrasce evropske civilizacije. Umjesto da se stvara identitet Crnogoraca koji znaju svoje ishodište, ali znaju i svoj put ka jednom boljem i uređenijem društvu, u posljednje vrijeme se ponovo pribjegava tribalnim ritualima i populističkim matricama. Crna Gora se vraća Kunderinoj definiciji politike kao odgovor na ekonomsku krizu i siromaštvo, koje lagano kuca na njena vrata. Dobar stari obrazac, toliko prepoznatljiv na ovim prostorima.
Kič se uzdiže na nivo prepoznatljivog društvenog obrasca u pretežnom broju manifestacija. Ne čuju se glasovi onih koji su tako gorljivo napadali dio stanovništva Crne Gore i njihove političke predstavnike, nazivajući ih guslarski mentalitetom i sličnim atributima. Danas se manje od stotinjak metara od objekata u kojima se stvarala država Crna Gora razležu nedefinisani zvuci, nedefinisanog porijekla i neupitne bezvrijednosti, organizuju se proslave Dana nezavisnosti u aranžmanu ljudi čija je ontološka suština definicija kiča. Nestvarno i nadrealno djeluju izjave osoba koje sopstvenim životnim sadržajima i vlastitom percepcijom, predstavljaju kič u njegovom najgorem obliku, kako oni „kulturnim događajima“ učvršćuju nekakve odnose.
O državi najbolje govore njene elite. Ako su elite u Crnoj Gori saučesnici u ovakvoj „kulturnoj politici“ onda se sa pravom treba zapitati u kom pravcu ide Crna Gora. I ne promovišem ja nikakav elitizam svojim stavovima već elementarno ljudsko samopoštovanje. Čovjeka čini ono što čita, gleda, sluša. Činjenica je da uživaoci u kiču imaju svoja opravdanja pred sobom samima, koristeći najčešće krilaticu da o ukusima ne treba raspravljati. Što ćemo kad se radi o neukusu u punom i najradikalnijem značenju te riječi?
Svjestan da je daleko od oportunog pisati u Crnoj Gori u negativnom kontekstu o guslama, ne mogu izdržati a da ne primijetim da je ultra ambiciozno govoriti o guslama kao istrumentu (sem u vrlo širokom kontekstu). Kad se tome doda da su gusle daleko više bile simbol pretvaranja crnogorskog identiteta u srpski, tokom XIX stoljeća, onda zaista ne vidim razlog u tolikoj glorifikaciji tog načina izražavanja, ni u estetskom ni u identitetskom smislu.
