Dio kompozicije voza kralja Nikole, upravo taj o kome su prije 12 godina Crmničani pričali, danas stoji ruiniran i uništen na podgoričkoj željezničkoj stanici. Drveno nadgrađe vagona je demolirano do najsitnijih detalja, lokomotiva „Lovćen“ je odvaljenih vrata i rđa, u njenoj unutrašnjosti žive mačke, a neprijatni miris urina se osjeća čim se približite kompoziciji. Pravi je to primer nebrige i nečuvanja sopstvene istorije, koje će se opet sjetiti za prigodne datume. Za razliku od „podgoričke“ kompozicije kraljevskog voza, barska se i dale odlično drži.
Prva crnogorska železnica, čiji su dio bile ove dvije sačuvane kompozicije, uvedena je u redovni saobraćaj 2. novembra 1908. godine, a trasu pruge izradio je u ime italijanske frime “Compania d Antivari - Barsko društvo”, inženjer Roberto Paganini. Početak pruge, duge 43 km i 40 metara, bio je na 1,5 metar nadmorske visine na Pristanu, najvisočija tačka bio je tunel Sutorman na 659,5 mnv, a kraj željezničke pruge na 14 mnv u Virpazaru.
Stanice/stajališta/ukrsnice na pruzi bili su: Pristan, Popovići (oko današnjeg nadvožnjaka), Bjeliši (“Mirkov” i “Brankov” štacion), Zupci, Zavale (Kalkavija), Ribnjak-Kazan (vodostanica - tu su se “bavili”, odnosno uzimali vodu za lokomotivu), Ribnjak mali, Tuđemili, Pod Skale (Durova baraka), Brijegčić pod Mužic, Pod jasen, Sutorman - Stražara, Podzanje (vodostanica Pod Zanom), Dubrava, Limljani, Donji kraj, Boljevići i Virpazar. Voz je kupio putnike na Pristanu, u Popovićima, Zupcima, Ribnjaku-Kazan, Tuđemilima, Sutormanu, stanicama u Limljanima, Boljevićima i Virpazaru.
Maksimalno dozvoljena projektovana brzina bila je 25 km/h, ali nikad voz nije vozio toliko “brzo”. Maksimalna brzina putničkih vozova bila je 18 km/h, a teretnih 12 km/h.
Uz manje ratne prekide, željeznička pruga je bila u funkciji sve do izgradnje pruge normalnog kolosjeka Bar-Podgorica 29. novembra 1959. godine. Da bi ovaj vrijedan eksponat nacionalne istorije sačuvali, nadležni su tada odlučili da voz pohrane u park Dvorca kralja Nikole u Baru, kao ekskluzivnost kompleksa. Aprila 1967. godine nasut je šljunak, donijete šine, podignuta žica radi zaštite, a dvije lokomotive ("Lovćen" i "Sutorman" iz 1910.), dva vagona bez tablica (iz 1907.) i dresina ostavljeni su u zatečenom stanju. Iako su željeli najbolje, stručnjaci Zavoda za zaštitu spomenika kulture su izabrali najgore moguće rješenje za željezničke eksponate: vlaga i isparenja kojih je u parku Dvorca napretek, vremenom su potpuno nagrizli konstrukcije lokomotiva i vagona. Pojedinačne akcije čišćenja od strane entuzijasta bile su samo privremeno rješenje, pokretane su i akcije za dislociranje kompozicija, ali zbog vlasničkog spora na relaciji Jugoslovenske željeznice – Željeznice Crne Gore, to nije bilo moguće. Sve do 24. septembra 2001. godine, kada su eksponati i konačno odnešeni iz Dvorskog parka.
Restauraciju lokomotiva i vagona su uradili stručnjaci “Šinvoza” iz Zrenjanina, u saradnji sa crnogorskom “Vučom vozova”, a izvodila se u Nikšiću i Podgorici. “Lovćen” je nakon rekonstrukcije postavljen na stanici u Podgorici, dok je “Sutorman”, nakon što je repariran u Zrenjaninu 2001. godine izložen u Baru.
Željko MILOVIĆ
