U blizini najjužnijeg crnogorskog grada, Ulcinja, nalazi se bivša solana „Bajo Sekulić“, koja je u potpunosti vještačka tvorevina – biotop koji je stvorio čovjek i koja je stekla skoro globalnu važnost kao ključno stjecište u migratornim putevima ptica. Kao takva, Solana Ulcinj predstavlja frontnu liniju za sve vrste konflikata: između prirode i kulture; lokalnog i globalnog; ekonomije i ekološke svijesti.
Projekat Solana Ulcinj, čiji je komesar Dijana Vučinić i Ministarstvo održivog razvoja i turizma, a kustosi Bart Locma i Katarina Veinberger, je doprinos Crne Gore petnaestoj Međunarodnoj izložbi arhitekture na Bijenalu arhitekture. Crnogorski paviljon će prikazati četiri projekta, od kojih svaki ukratko opisuje četiri različite održive verzije budućnosti Solane Ulcinj, a koja su četiri prakse razvile posebno za Bijenale: ecoLogicStudio-a iz Londona, LOLA-e iz Roterdama i LAAC-a iz Insbruka, dok će se o četvrtom projektu odlučiti nakon nacionalnog konkursa koji će biti održan u Crnoj Gori. Projekat prate tri simpozijuma u Crnoj Gori i Veneciji.
Foto: Bart Lootsma
Sa površinom od 14,9 km2, Solana Ulcinj je jedna od najvećih solana u oblasti Mediterana. To je u potpunosti vještački predio koji je napravila ljudska ruka tokom dvadesetih godina prošlog vijeka, i koja je postala biotop od globalnog značaja. U potrazi za zemljištem pogodnim za industrijsku proizvodnju soli, monopolska uprava bivše Jugoslavije je odabrala oblast oko Zoganjskog jezera, kod ušća rijeke Bojane (Bune) i u blizini Jadranskog mora. Na ovoj nadmorskoj visini može biti vruće na poljima i stalno ima vjetra. Ovi uslovi su povoljni za isparavanje vode, što je neophodno za proizvodnju soli. U periodu između 1926. i 1934. godine napravljeni su prvi solanski bazeni, zgrade i mašinerija, a prva berba soli je obavljena 1935. godine. Tokom istorije, veličina područja koje zauzima Solana Ulcinj je povećavana više puta.
Posljedice posljednjeg rata na Balkanu, a naročito sa njim povezan međunarodni embargo, raspad bivše Jugoslavije, kao i kasnije političke i ekonomske promjene u Crnoj Gori, su doveli do bankrota Solane Ulcinj 2005. godine. Proizvodnju soli više nije štitio državni monopol, a njena vrijednost na svjetskom tržištu je drastično opala, dok veći dio soli sada dolazi iz Kine. Samim tim, industrijska proizvodnja soli na koju se Solana Ulcinj fokusirala, više nije bila unosna. Solana Ulcinj je privatizovana i došla je u ruke nekoliko glavnih akcionara. Od tada njen status nije jasan, što objašnjava zašto danas postoji nužna potreba da se ona renovira i obnovi. Njena budućnost je rastrzana između komercijalnih interesa njenih sadašnjih vlasnika i međunarodnog pritiska koji vrše ambijentalisti, uz podršku EU, da se Solana Ulcinj pretvori u prirodni rezervat. Vlada Crne Gore je pokušala da zakonskim putem pretvori Solanu u zaštićeno područje, ali je Ustavni sud djelimično izmijenio odluku, dok se u isto vrijeme u Privrednom sudu vode sporovi oko vlasništva Solane.
Solana Ulcinj je nestvarna ljudska tvorevina, vještački pejzaž, u kojem štrči samo nekoliko mašina koje izgledaju kao ogromni magarci izrađeni od zarđalog čelika. Daleko, u pozadini, mogu se vidjeti planine pokrivene snijegom. Ovo su jedini elementi koji definišu ovo mjesto, a koji nas primoravaju da svoj pogled usredsredimo na male ili čak sićušne biljke i životinje. Neke od njih se mogu vidjeti samo pomoću mikroskopa ili dvogleda, abaš to njihovo postojanje koje ništa ne remeti je upravo ono što ih čini fascinantnim. Kao takav, ovo je pejzaž koji ima veliku kulturalnu vrijednost. Što je još važnije, proces proizvodnje soli u nizu solanskih bazena stvara veliki diverzitet u pogledu hemijskih uslova. To Solani ne donosi samo prisustvo velike palete boja, već i veliki diverzitet u pogledu uslova za postojanje različitih vrsta flore i faune. Kada se morska voda pumpa, mali organizmi i račićidolaze zajedno sa njom. Riba i druge životinje se hrane njima. Ovo je glavni razlog zašto Solana Ulcinj trenutno,na kraće ili duže periode svake godine, predstavlja dom za 250 od 500 vrsta ptica koje žive u Evropi kraći ili duži period. Od tih 250 vrsta, njih 70 je zaštićeno Direktivom o pticama EU. Solana Ulcinj je odmorište za zaštićene ptičje vrste na Jadranskom migratornom putu od sjeverne Evrope i Sibira, do Azije i Afrike, i nazad, a takođe predstavlja i mjesto za zimovanje i gniježđenje drugih vrsta. Poseban prizor predstavlja pojavljivanje dalmatinskog (kudravog) pelikana i ružičastog flaminga. Stoga, u principu, Solana Ulcinj ispunjava sve uslove potrebne da se nađe na spisku najvažnijh zaštićenih prirodnih rezervata u Evropi.
Foto: Luka BoškovićKako je Solana van upotrebe od 2012. godine, morska voda nije pumpana nekoliko godina, a ni poslovi održavanja se nijesu obavljali na izuzetno osjetljivim infrastrukturama nasipa, zgrada i mašina. Sva infrastruktura za potrebe posmatrača ptica, kao što su muzej i osmatračnica, je uništena i van upotrebe. Lovokradice relativno lako uspijevaju da uđu u oblast Solane i love zaštićene ptice. U iščekivanju konačnih odluka, država Crna Gora i grad Ulcinjsu zajedno preduzeli niz privremenih mjera kako bi se izbjeglo ono najgore, ali je jasno da je, zbog više različitih razloga, ova situacija daleko od idealne.
Projekat Solana Ulcinj govori o temi Bijenala arhitekture 2016 “IZVJEŠTAVANJE SA FRONTA“ (“Reporting from the front“) na taj način što izvještava o ovom ključnom projektu u Crnoj Gori, koji je predmet sukoba između lokalnog i globalnog, prirode i kulture, turizma i održivosti, ekonomije i društvene oblasti. Projekat Solana Ulcinj želi da ponudi strategije prostornog razvoja koje mogu da planski usmjeravaju te sukobe. Kako je Solana Ulcinj trenutno rastrzana između očuvanja i ekonomskih interesa, nalazi se u bezizlaznom položaju. Stoga je od presudne važnosti da se razviju novi planovi za budućnost solane, koji bi bili kako ekološki, tako i ekonomski održivi. Projektom Solana Ulcinjje prihvaćen izazov da se dođe do novih predloga u pogledu očuvanja važne ekološke pozicije i jedinstvenih kulturnih vrijednosti ovog pejzaža, a da se u isto vrijeme omoguće i kontrolišu ekonomski interesi u ovoj oblasti.
Kako bi se stvorila javna debata u Crnoj Gori, odabrana su četiri projekta. Sva četiri zastupaju veoma različite stavove u oblasti pejzažne arhitekture i održivog razvoja. Ovo će donijeti nova ulaganja i time omogućiti pokretanje i ubrzavanje procesa donošenja odluka u vezi sa Solanom Ulcinj. Takođe će podstaći i debatu o arhitekturi i pejzažnoj arhitekturi u Crnoj Gori i uspostaviti međunarodnu razmjenu.
LOLA pejzažni arhitekti
LOLA pejzažni arhitekti, holandska praksa sa bazom u Roterdamu, želi još više da poveća sadašnji biodiverzitet u Solani Ulcinj pomoću svog projekta “The Cloud of Saline Species“. Oni to postižu aktiviranjem i diferencijacijom sistema taloženja soli kako bi se stvorilo više oblika života, veći diverzitet i novi načini doživljavanja ljepote ovog predjela.Oni uvode više pumpi u solanu i predlažu da se slana voda pumpa tokom čitave godine, umjesto samo tokom vruće sezone, na koji period je industrijska proizvodnja soli prvobitno bila ograničena. Njihova zamisao nije da se proizvede više soli, pošto se Solana nikada ne bi mogla takmičiti sa kineskom solju u pogledu cijene, već da se proizvede so višeg i specifičnijeg kvaliteta, a koja bi se mogla prodavati po većoj cijeni. Stoga, manji dio Solane Ulcinj bi se koristio za ovakvu proizvodnju soli, a najnovija robotska tehnologija bi se koristila za branje soli. Pravi razlog koji stoji iza plana da se slana voda pumpa tokom cijele godine je povećanje biodiverziteta i privlačenje još više različitih vrsta ptica, čak i u periodima tokom kojih sada nisu prisutne u tolikom broju. Ove nove vrste privlači veća diferencijacija različitih polja, koja preduzetnici, vlasnici hotela i farmeri mogu koristiti za različite slobodne aktivnosti manjih razmjera (posmatranje ptica, splavarenje na slanoj vodi, kupanje u blatu) ili proizvodnju. Postojeće zgrade bi se renovirale za potrebe slobodnih aktivnosti, a nekoliko specifičnih objekata i mašina koje imaju posebne funkcije - plutajuća sauna, osmatračnice, kolibe za noćenje, itd. bi bile dodate. Novi sistem staza, uključujući nove vodene puteve, bi učinio obodno područje dostupnim, dok bi središte ostalo ne uvijek pristupačno.
Foto: LOLA Diverzifikacija programa
Na izložbi bi bilo predstavljeno bogatstvo novog, unaprijeđenog ekosistema pomoću piramidalnog oblakasa 1000 laserski oblikovanih modela svih vrsta (u saradnji sa Univerzitetom u Insbruku) koje bi mogle živjeti u novoj Solani Ulcinj, od mikroba i račića, do biljaka, ptica, predatora, i na kraju ljudi. Ovim projektom se pretpostavlja da Vlada Crne Gore upravlja Solanom Ulcinj, da ona stavlja u rad glavne pumpe i vrši osnovno održavanje, dok s druge strane projekat pretpostavlja da privatna lica, hotelijeri i turistički radnici preuzmu preduzetničke inicijative za proizvodne i turističke aktivnosti, u cilju povećanja biodiverziteta i unapređenja lokalne ekonomije. Ovaj projekat Solanu stavlja u centar ekonomije mnogo šireg zahvata kojem bi Solana trebala biti specifična interesna i razvojna tačka.
Solana Open Aviary / ecoLogicStudio
EcoLogicStudio, sa sjedištem u Londonu, predlaže da se vještačka teritorija Solane Ulcinj, koja je pomoću industrijskih i mehaničkih procesa formirana u dvadesetom vijeku, putem najnovijih tehnologija pretvori u oblast iz dvadeset prvog vijeka. Njihov projekat „Solana Open Aviary“predlaže da se ovaj predio doslovce pretvori u avijarij bez mreže, gdje bi ptice i ljudi mogli da ispituju blisku interakciju, a „da pritom ne budu prisilno ograđeni u zatvorenom prostoru; ovo će biti omogućeno tehnologijama digitalnog praćenja ptica, satelitima visoke rezolucije za praćenje zemlje i robotski navođenim oblikovanjem zemljišta.“ ”Open” odnosno „Otvoreni“ u ovom projektu se takođe odnosi na otvorene sisteme, tehnologije otvorenog koda i „otvorene“ mreže predjela definisanih migracijom. Ovaj projekat povezuje sve nivoe, od interkontinentalnog nivoa migracije ptica do molekularnog nivoa soli i drugih hemikalija koje definišu poseban pejzaž Solane Ulcinj. Na najvećem nivou,ecoLogicStudio pokazuje da je Solana Ulcinj dio veće mreže drugih solana u Evropi i Sjevernoj Africi koje prolaze kroz slične probleme. Ova staništa su možda rasuta po različitim zemljama, ali sva ona su dio šireg projekta kada je u pitanju očuvanje globalne ptičje populacije i njenog složenog migratornog ponašanja. Stoga, ecoLogicStudio predlaže da bi neka međunarodna organizacija, koja prima međunarodna sredstva, trebalo da bude zadužena za istraživanje na lokaciji.
U saradnji sa ESA (Evropskom svemirskom agencijom u kojoj ecoLogicStudio trenutno obavlja svoja istraživanja), ecoLogicStudiopokazuje najnovije analize dobijene pomoću Sentinel2, satelita visoke rezolucije za nadgledanje, koji može otkriti biohemijske procese na zemlji i u vazduhu. Ovim putem se Solana Ulcinj predstavlja kao pejzaž koji je nesumnjivo proizvod kombinacije ljudskog uticaja i lokalnog biološkog života. Slični uslovi onima koji postoje u Solani Ulcinj se pojavljuju i u okolnom predjelu, što praktično može omogućiti da se poveća oblast ovog biotopa, a tako i uveća njegov kapacitet. U isto vrijeme, povećanje opsega aktivnosti u ovoj oblasti omogućava ekonomski razvoj na lokalnom nivou. Struktura otvorenog ptičnjaka doslovce postaje kombinacija geološke arhitekture i ljudskog posredovanja na površini Zemlje. Ovako se dobija robotski stvoren, vještački, ali isto tako veomaraznolik pejzaž koji ima mogućnost da privuče još raznovrsnije vrste ptica i na taj način istovremeno u unutrašnjosti napravi mjesta za sve vrste novih programa, od istraživačkih do SPA, do onih za razonodu, kao i sportskih i medicinskih.
Coexistence / LAAC
Svojim projektom „Coexistence“, LAAC,praksa iz Insbruka, predstavlja animaciju koja prevazilazi trenutnu stvarnost na jedan više poetičan i arhitektonski način. Oni su zajedno sa bečkom firmom Artfabrik uradili kompletno 3D lasersko snimanje cijelokupnog pejzaža Solane Ulcinj. Digitalni materijal dobijen pomoću ovog laserskog skeniranja, koji je izuzetno detaljan, čini osnovu za niz digitalnih metamorfoza, u kojima se priroda konstantno pretapa u tehnologiju i obrnuto, i tako neprestano zamagljuje granice između prirode i vještačkog, time nagovještavajući moguću keogzistenciju ova dva pojma. Predlozi za stvaranje novog muzeja u ovom predjelu, uz djelimičnu ponovnu upotrebu postojećih zgrada, kompletiraju projekat. Ovaj projekat bi upravo mogao biti baza za virtuelnu prezentaciju Solane.
Četvrti projekat će biti odabran na konkursu za crnogorske učesnike koji je u toku. Na konkursu je trenutno prijavljeno 15 timova, a biće završen do kraja ovog mjeseca.
Kako bi se omogućila optimalna razmjena između Projekta Solana Ulcinj, regionalne, nacionalne i međunarodne javnosti, tri simpozijuma će pratiti ovu misiju otkrivanja činjenica i potencijala.
Foto: Ecologic studio - model
Prvi simpozijum „THE BRIEF“ je održan 12. i 13. februara u Ulcinju. Tom prilikom su učesnici u projektu dobili detaljna obavještenja od regionalnih, nacionalnih i međunarodnih eksperata iz oblasti planiranja, ekologije i održivog turizma. Simpozijum je bio otvoren za javnost i posjetila ga je grupa lokalnih stanovnika, ljudi iz drugih djelova Crne Gore i političari.
Drugi simpozijum „REPORTING FROM MONTENEGRO“ će se održati u crnogorskom paviljonu u Veneciji, 29. maja. Na njemu će Projekat Solana Ulcinjbiti predstavljen međunarodnoj publici u Veneciji, a govoriće o ovogodišnjoj temi Bijenala arhitekture.
Treći simpozijum „THE DEBATE“ će se održati u Kotoru, na KotorAPSS-u, u periodu između 20. i 24. jula. Na njemu će se domaćoj i međunarodnoj publicipredstaviti i izložiti rezultatiProjekta Solana Ulcinj na manifestaciji KotorAPSS (Ljetnja škola arhitekture Kotor).
