Nepune dvije godine unazad, u jednom tekstu na Portalu Analitika, bavio sam se načinom kako je osnovana Srpska pravoslavna crkva i Beogradska patrijaršija 1920. godine, problemom ulaženja u jurisdikciju Vaseljenske patrijaršije i izjavom vaseljenskog patrijarha Melentija IV i Svetoga Sinoda vaseljenske patrijaršije od 24. februara 1922. godine (broj protokola 1036.), u kanonskom pismu kojim se priznaje uzdizanje Srpske pravoslavne crkve Kraljevstva SHS na stepen Patrijaršije.
U pismu se kaže i ovo: „Posavjetovavši se o tom pitanju po dužnosti sa našim Svetim Sinodom pohvalismo želju crkve i države i priznali smo korist, koju pravoslavlje može imati od takvog uzdignuća, a način postupanja našli smo da je u saglasnosti više sa crkvenom ekonomijom (oportunšću), nego li sa preciznošću kanonskog reda“.
Da je ta tema vrlo provokativna za SPC pokazala je reakcija iz krugova eparhije SPC u Crnoj Gori, pokušajem da se komentarima pojedinih sveštenika na navode teksta relativizuje pojam „crkvena ekonomija“ i da sasvim drugi smisao. Da je to jalov pokušaj dokazaće se u ovom tekstu iznošenjem pojedinih činjenica i dokumenata koji do sada, bar da je meni poznato, nijesu obznanjeni javnosti Crne Gore, a ni šire, piše Slobodan Jovanović.
Manje-više poznato je svima koji su se bavili ovom tematikoma da je osnivanje ujedinjene SPC i Beogradske patrijar- šije oktroisano aktom regenta Aleksandra Karađorđevića, rješenjem i proglasom o ujedinjenju „svih pravoslavnih crkvenih oblasti“ u Kraljevstvu SHS, od 17. juna 1920. godine, objavljeno je u „Glasniku“, službenom listu Ujedinjene Srpske pravoslavne crkve, 14. jula 1920. godine.
I to nije ništa novo, kad su u pitanju osnivanja patrijašija i crkava, da svjetovne vlasti iniciraju njihovo osnivanje, iako se to osporava od pojedinih crkava i patrijaršija državama koje su obnovile ili stekle nezavisnost u novijim vremenima.
Iza toga stoji goli materijalni interes i želja za monopolom i uticajem van granica domicilne zemlje. Da je materijalni interes veoma važan u međusobnim odnosima crkava, najbolji primjer koji to pokazuje je način na koji su Beogradska patrijaršija i SPC dobili kanonsko priznanje Vaseljenskog patrijarha. Kanonskom priznanju Beogradske patrijaršije i ujedinjene SPC prethodila je Odluka Svetog Arhijerejskog Sinoda Vaseljenske patrijaršije br. 2056 od 19. marta 1920, epimemneze 5, kojom se „priznaje proglašeno ujedinjenje Crkava Srpske, Crnogorske i Karlovačke, kao i dviju dalmatinskih eparhija“.
O tome se zvanično nalazi podatak u Glasniku Srpske pravoslavne crkve od 14. oktobra 1920, đe piše da Carigradska patrijaršija „priznaje proglašeno ujedinjenje autokefalnih Crkava Srpske, Crnogorske i Karlovačke, kao i dviju dalmatinskih eparhija“. Crnogorska pravoslavna crkva, kao autokefalna, kako se to i navodi u ovom dokumentu, prisajedinjena je protivno sopstvenom Ustavu iz 1903. godine, koji nije predviđao način odlučivanja o jednom takvom aktu niti je predviđao takvu mogućnost, i odlukom nepotpunog Sinoda, koju su potpisali mitropolit Crne Gore - Mitrofan Ban, mitropolit pećki - dr Gavrilo Dožić, episkop nikšićki - Kiril Mitrović i sinodski sekretar - đakon Ivo Kaluđerović (Rješenje Sv. Sinoda Kraljevine Crne Gore od 16. decembra 1918. god, broj 1169). Nije nevažno reći da se to odigravalo u situaciji vojne okupacije Crne Gore i ogromnog nasilja prema njenim građanima.
Mitropolit CPC Mitrofan Ban, u razgovoru sa izaslanikom Britanskog parlamenta, grofom Džonom de Salisom, govori da je potpisao Rješenje pod prijetnjom smr- ću i da se izvinjava zbog toga crnogorskom narodu!
O načinu na koji je dobijen tomos Vaseljenskog patrijarha piše beogradsko Vreme 3. januara 1922. godine, u tekstu „Pitanje naše patrijaršije“, u kojem se kaže: „Posle oslobođenja i ujedinjenja jedna od najprirodnijih potreba bilo je ujedinjenje srpske crkve i proglašenje njeno za autokefalnu patrijaršiju. Poznato je, da su u tom pogledu vođeni pregovori sa Vaseljenskom Patrijaršijom u Carigradu i da je naš tamnošnji pregovarač, g. Panta Gavrilović, u svoje vreme već bio do- šao do sporazuma. U zamenu za nekih 1 i po milion francuskih franaka pristala je carigradska patrijaršija da prizna našu autokefalnu ujedinjenu crkvu sa svojim patrijarhom na čelu.
Ova transakcija, iako izgleda malo nedolična u crkvenim stvarima, bila je neophodno nužna, poglavito s obzirom na naše saveznike u Južnoj Srbiji, gde je uticaj carigradske patrijaršije još veoma jak i gde bi neraspoloženje prema nama ili anatema mogla da bude od velike štete. Pregovori su, dakle, svršeni, ali definitivno priznanje naše patrijaršije još nije palo u Carigradu.
„Tomos“, kojim se vrši priznanje nije još izdan našem Arhijerejskom saboru. Izbor novog patrijarha Melentija Metaksakisa izazvao je, kako smo javili, velike kontroverze u Grčkoj. Novi patrijarh, valjanost čijeg izbora dovode u sumnju protivnici Venizelosa, dakle i grčka vlada i crkva, još nije zauzeo svoj položaj i još se ne zna kako će se to pitanje rešiti.
Grčka pravoslavna crkva obratila se našoj patrijaršiji, izlažući nepravilnost Metaksakisovog izbora, i traži da mi ne priznamo njegov izbor. Kako se vidi ovaj spor je po nas od velikog interesa. Potrebno je da se sa naše strane hladnokrvno i pažljivo posmatra ovo pitanje i da se naše držanje u tom sporu veže za priznanje naše patrijaršije. Čini nam se, da bismo učinili veliku grešku, kada bismo se dali zavesti simpatijama ili antipatijama. Na ovo pitanje treba gledati sa očima ladnih političara. U vidu treba da imamo samo naše interese, kako bi Grci sigurno činili, kad bi bili u našem polo- žaju“.
Dakle, nema nikakve sumnje da je tomos kojim je ujedinjena srpska crkva uzdignuta u rang Beogradske patrijaršije, plaćen novcem, milion i petsto hiljada francuskuh franaka (možda baš iz ratnih reparacija koje je dobila Crna Gora), te da je to sve urađeno „nedolič- no u crkvenim stvarima“ i kako bi se izbjegla anatema Vaseljenskog patrijarha zbog ulaženja u jurisdikciju Vaseljenske patrijaršije prisajedinjenjem oblasti koje su bile dio njihovog crkvenog uticaja. No, o tome i o drugim uslovima koji su uticali na dobijanje tomosa, pozabavićemo se u drugom dijelu teksta.
(Pobjeda)
