Pobjeda piše da najveći dio nove knjige uglednog istoriografa čini rukopis njegove doktorske disertacije odbranjene 16. jula 2003. godine na Filozofskom fakultetu u Beogradu. Prilikom predaje rukopisa u štampu izmijenjana je struktura doktoske disertacije, a pridodat joj je dio koji se odnosi na državnu ideologiju Crne Gore od 1860. do 1878. godine. Time je obuhvaćena cjelokupna vladavina knjaza i kralja Nikole I Petrovića Njegoša. U tekst su unijeti i podaci o istoriografskim radovima koji su se pojavili u periodu od 2003. do predaje u štampu rukopisa knjige „Crnogorska ideologija 1860-1918“. Tu su i izvori i saznanja iz literature do kojih je Andrijašević kasnije došao.
“Naknadno prikupljeni podaci i izvori dodatno su potvrdili stanovište i zaključke koji su saopšteni u rukopisu doktorske disertacije”, konstatuje Andrijašević.
Ratne trube
Studija „Crnogorska ideologija 1860-1918“ ima tri dijela. Dio prvi „Završnica ’herojskog doba’ 1860-1878“ sadrži analizu državne tradicije i ideologije do 1860. Andrijašević pedantno tumači teze, ideje i koncepcije koje su crnogorski mitropoliti formirali u svojim političkim, istoriografskim i književnim djelima, a predstavljaju osnovu na kojoj je počivala crnogorska državna ideologija poslije 1860. Kao elemente važne za razumijevanje crnogorske državne ideologije Andrijašević u fokus stavlja politiku, državu i društvo i konstatuje da „tamo gdje je vlast apsolutna i moćna, a društvo neveliko i kompaktno, uglavnom nije teško nametati političke ideje, odnosno, zvaničnu ideologiju“.
“Upravo društvu ovakve političke svijesti prvenstveno su bili namijenjeni sadržaji državne ideologije Crne Gore”, zaključio je Andrijašević.
U finalnom segmentu prvog dijela njegove knjiga saznajemo kako je ideologija instrumentalizovana sa namjerom da se formiraju i učvrste identitetska uvjerenja podanika. Uvjereni u legitimnost i pravednost političkih ciljeva crnogorskog Dvora, svoj nacionalni identitet oni su po karakteru i sadržaju usklađivali sa diktatima srpskog nacionalizma.
Ukratko, crnogorska državna ideologija popularizovala je političke ciljeve koji se bez rata sa Osmanskim carstvom nijesu mogli ostvariti. Težnja za oslobođenjem i ujedinjenjem srpskog naroda, podrazumijevala je rat kao neizostavno sredstvo. Tumačeći ratnu ideologiju u periodu od 1876. do 1878. godine, Andrijašević argumentovano dokazuje da je zvanična crnogorska politika ratnih ciljeva bila zaklonjena iza zvanične ideologije u kojoj nije bilo ni riječi o stvarnim ciljevima stvaranjem uvećane Crne Gore.
Ludosti pobjednika
Drugi dio knjige „Od kraja ’herojskog doba’ do početka ustavnosti 1878-1905“ iscrpan je presjek državne ideologije u novom društvenom i političkom ambijentu. Na oko 300 strana briljantno su razmotrene okolnosti stvaranja privida ekonomskog napretka i blagostanja, stvaranje vladarskog kulta knjaza Nikole, ideološka osnova srpskog identiteta Crne Gore i Crnogoraca, škola u službi državne ideologije, te odnos državne ideologije i vjerske politike Crne Gore. Seriozno je dokumentovano kako je državna ideologija, kroz novine čiju je uređivačku politiku kreirao Dvor, stvarala privid ekonomske stabilnosti i razvoja, kao i predstavu o umješnosti i sistematičnosti vlasti u vođenju ekonomske politike. Što se stvaranja vladarskog kulta knjaza Nikole tiče, svi izvori koje je Andrijašević saopštio, nedvosmisleno ukazuju da je on bio vladar s izraženo humanom dimenzijom, plemenit i darežljiv prema nevoljnicima, prisan u kontaktu s običnim ljudima, pravdoljubiv u svim slučajevima kada razlozi politike ne zahtijevaju drugačije.
Prezentovani su i jasni dokazi da je stanovište o srpskom nacionalnom identitetu većinskog dijela crnogorskog društva imalo, prije svega, političku svrhu. Na tom identitetu je počivao legitimitet najvažnijih ciljeva crnogorske politike teritorijalno proširenje i pozicioniranje knjaza Nikole kao suverena buduće velike srpske države. Školstvo je igralo važnu ulogu u učvršćivanju srskog identiteta Crnogoraca, a škola je bila ideologizirana institucija iz koje je podanik morao da izađe s čvrstim ubjeđenjem da je Srbin. Crnogorskoj državi tada su bili potrebni takvi ljudi.
Trećim dijelom nove knjige Živka Andrijaševića obuhvaćen je period od početka ustavnosti 1905. do kraja državne nezavisnosti 1918. Pedantno i objektivno tu su razjašnjene okolnosti pod kojima je crnogorska državna ideologija svojom snagom i uticajem u razdoblju parlamentarizma zadržala status najdominantnijeg glasa u političkom životu Crne Gore. Istinito preneseni izvori svjedoče da je to prvenstveno „zasluga“ opozicija koja je, umjesto da bude protivnik vlasti, postala instrument inostrane vlade, paravan za agenturnu mrežu srpske vlade i protivnik države. Dominantna vlast, inferiorna opozicija i na krivim premisama zasnovana državna ideologija rezultiraće 1918. nestankom crnogorske države s političke mape Evrope.
Posljednja odbrana
Andrijaševićeva knjiga je krcata upečatljivim primjerima ludosti državne ideologije koja je cijelih 60 godina zastupala stanovište da država Crna Gora treba da bude ugrađena u veliku srpsku državu i da je „sjedinjenje” s ostalim „srpskim zemljama“ krajnji cilj njen političke borbe. Cijena koju su crnogorski narod i država zbog te zablude i srpskog identiteta Crnogoraca plaćali je zastrašujuća.
Studija „Crnogorska ideologija 1860-1918“ mnogo je više od kapitalnog djela koje ima naučnu opravdanost i svrhu. To je istorija s životom i odbranom skopčana. Ako je ova generacija Crnogoraca pažljivo ne iščita, istorija bi nam se mogla ponoviti kao farsa. Knjige u šake. Da nam se potomci ne bi učili na greškama koje smo počinili.
