» Piše: Slobodan ČUKIĆ
Direktivu za rad u Crnoj Gori, upućenu 14. maja 1918. srpskoj Vrhovnoj komandi, vojni ministar je dopunio 20. septembra 1918. godine aktom St. pov. O. Br. 13182 u kome se kaže: Kao direktiva za rad u Crnoj Gori je depeša predsednika vlade Nikole Pašića od 17. ovog meseca iz Pariza, koji javlja: „Ne gubiti iz vida ni časa da treba što pre spremiti jedan odred, sastavljen od Crnogoraca iz naše vojske, da prodre u Crnu Goru i podigne narod, proglasi ujedinjenje Srbije i Crne Gore i izabere privremenu upravu“. Srpski vojni ministar dalje poručuje da je Crnogorski odbor za ujedinjenje koji sačinjavaju Petar Kosović, predsjednik, i članovi Mihailo Božović, Ljubomir Vuksanović, Ljubomir Popović i Risto Jojić, pripremljen za put.
Dodaje da je tom Odboru predat spisak Crnogoraca koji se nalaze u srpskoj vojsci sa svim podacima, da njihov broj iznosi 90 oficira, 53 činovnika, 191 podoficir i 470 vojnika, te da je spisak dostavljen srpskoj Vrhovnoj komandi radi upućivanja u Crnu Goru.
ŽURBA
U saglasnosti s Komandom savezničkih trupa Vrhovna komanda Srbije, pored ovog odreda, koji je sastavilo Vojno ministarstvo za operacije u Crnoj Gori i preuzimanje vlasti, odredila je specijalne trupe pod nazivom Komanda Skadarskih trupa. U sastav ovih trupa ušao je Drugi jugoslovenski puk pod komandom pješadijskog potpukovnika Grgura Ristića sa tri brdske baterije i jednim vodom konjice.
Kada je saznala da su crnogorski komitski odredi oslobodili skoro sve krajeve zemlje, sem Podgorice, Nikšića i Cetinja, koje napadaju, i da je u Peći formiran Bataljon crnogorske vojske, koji je u tom gradu i okolini postavio ranije crnogorske vlasti, srpska Vrhovna komanda je 1. oktobra 1918. godine naredila da Drugi jugoslovenski puk sa pridodatim mu djelovima najhitnije produži pokret za Peć, da se oficiri, činovnici, podoficiri i vojni. Kada je saznala da su crnogorski komitski odredi oslobodili skoro sve krajeve Crne Gore, sem Podgorice, Nikšića i Cetinja koje napadaju, i da je u Peći formiran Bataljon crnogorske vojske, koji je u tom gradu i okolini postavio ranije crnogorske vlasti, srpska Vrhovna komanda je 1. oktobra 1918. godine naredila da Drugi jugoslovenski puk najhitnije produži pokret za Peć, čiji je spisak dobio Odbor za ujedinjenje pod rukovodstvom Svetozara Tomića, šefa odsjeka u Ministarstvu spoljnih poslova za Crnu Goru, i Janka Spasojevića, člana Odbora za ujedinjenje u Ženevi, stave na raspolaganje Tomiću i Spasojeviću, jer su oni delegati vlade za rad na političkim i vojnim pitanjima u Crnoj Gori.
Na sjednici srpske vlade od 2. oktobra 1918. godine za delegata vlade kod trupa u Crnoj Gori određen je Svetozar Tomić, s tim da radi prema uputstvima koja mu budu davali nadležni ministri s kojima će biti u samostalnoj prepisci i da mu se za to obezbijedi hitan prevoz do Peći, pošto je njegova misija najhitnije prirode, pa da se transportuje najbržim mogućim putem (Božidar – Božo S. Vuković, „Rat Crne Gore protiv Turske i Bugarske 1912-1913 i rad Crne Gore na uniji i saradnji sa Srbijom“, Cetinje, 1971, 175).
ZAKULISNI DOGOVOR?
„U međuvremenu stigla je iz Soluna u Peć ona grupa ljudi koja je pošla iz Francuske i nosila novac i rezoluciju koja ima da se nametne narodu u Crnoj Gori, da proglasi prisajedinjenje Crne Gore Srbiji i detronira kralja Nikolu i dinastiju Petrović - Njegoš. Njoj su se pridružili mnogi drugi Crnogorci, dobrovoljci u vojsci Srbije ili od ranije bili u njenoj administrativnoj službi. Oni su iz Peći, preko Čakora pošli sa trupama Srbije i stigli u Podgoricu. U procjeni ponašanja Francuske ovih godina ne zna se što je uspješna prevara od strane Srbije, a što njena želja da bude „prevarena”, to jest zakulisni dogovor Srbije i Francuske ... Jer i u pitanju kolskoga puta Mitrovica - Peć, i okretanja sve pomoći sa Bara na Solun, teško je shvatiti da je Francuska bila baš toliko neinformisana i da je mislila da je taj put zaista popravljen! Pogotovo što je imala svoga predstavnika u Mitrovici“ (R. Rotković, „Velika zavjera protiv Crne Gore“, 553).
LICEMJERJE
„Tadašnji predśednik Republike Francuske Rejmon Poenkare pisao je 24. novembra 1918. kralju Nikoli: „Francuska nije zaboravila hrabrost sa kojom se Crna Gora digla na poziv Vašeg Visočanstva, u odbranu svoje nezavisnosti ... Vaše Visočanstvo može biti uvjereno da Vlada Republike ... neće učiniti nikakav pokušaj koji bi imao za cilj da nametne volju narodu Crne Gore i da uskrati njegove legitimne težnje. Francuske trupe koje su pozvane da privremeno posjednu teritoriju Vaše kraljevine, poštujući ustanovljene institucije, posvetiće se održavanju reda ... u pripremi za ponovno uspostavljanje normalnog života...“ A sve je to bilo zavaravanje, jer je isti ovaj Poenkare radio na likvidaciji Crne Gore, zato što je Francuska uložila u rudnike Srbije 3 milijarde franaka pa je željela da se osigura da će uložene pare biti vraćene s kamatom“ (Radoslav Rotković, „Kratka ilustrovana istorija crnogorskoga naroda“, Podgorica, 2005, 401).
SUŠTINA
Evo kako Mijat Šuković rasvjetljava suštinu tih događaja: „Dakle, Nikola Pašić, predsjednik Kraljevske vlade Srbije, početkom oktobra, izdaje pismo-naredbu srpskom ministru vojnom kojom mu nalaže da se „ne gubi ni časa” za organizovanje snaga koje će izvršiti “prodor u Crnu Goru”, sa ciljem da „podižu narod, oteraju slaba odeljenja austrougarska i proglase sjedinjenje Crne Gore sa Srbijom” – što znači da srpska vojska treba da „prodre u Crnu Goru” primarno radi toga da bi „proglasila sjedinjenje”, a ne da bi oslobodila Crnu Goru. „Prodor u Crnu Goru” i nije trebao radi njenog oslobađanja, jer su samoorganizovani bataljoni u Crnoj Gori osiguravali oslobođenje. Zadatak više nije, kao ranije, da radi na sjedinjenju, nego da ga proglasi. Na osnovu te naredbe, bez „gubljenja časa” formirane su „trupe srpske vojske za prodor u Crnu Goru”. Prihvaćeno je da one vojno-formacijski budu pod savezničkom komandom, ali „sa direktnim ingerencijama srpske Vrhovne komande”.
PLAN
Za njihovog komandanta određen je general Miloš Vasić. On je izradio plan „izvršenja vojno-političkih zadataka trupa”. Tim planom utvrđeno je da „vojska kako prodire u Crnu Goru proglašava ujedinjenje” pojedinih djelova Crne Gore sa Srbijom „bez obzira na ono što bi imala učiniti docnije izabrana crnogorska skupština”. Dakle, i po sadržini i po nazivu plana, sjedinjenje je primaran politički zadatak vojske, a ne vojno-ratni! Zbog nesporazuma sa pretpostavljenim o brojnom kontingentu trupa, Vesnić je zamijenjen sa tadašnjim pukovnikom i kasnijim generalom Dragutinom Milutinovićem. Njega je prilikom postavljenja u Skoplju primio regent Aleksandar Karađorđević. Prilikom prijema, prema Zabilješkama Milutinovića (Arhiv Srpske akademije nauka i umjetnosti), regent mu je rekao: da „pri radu u Crnoj Gori ne bude meka srca”. Dakle, ne da iz slobodarskih i humanih razloga crnogorski narod oslobađa od okupatora, da mu donese slobodu, da se prema njenu odnosi humano, nego da ne bude „meka srca” u ostvarivanju sjedinjenja! Poruka koja baca svjetlo na sve što je vezano za Podgoričku skupštinu i Odluku koju je donijela.
