» Piše: Slobodan ČUKIĆ
Milo Đurov Petrović (princ Milo od Crne Gore) navodi da je francuski general Venel pozvao ustanike „da polože oružje i predaju se Srbijancima”. „Ali mi smo se radije povukli, boreći se u pokretu. Srbijanci su bili odlučni da nam ne dozvole da se povučemo pa smo se nekoliko puta jedva izvukli. Jedne noći jedan broj nas bio je potpuno opkoljen nadmoćnijim snagama.
Mislili su da su nas uhvatili u zamku, ali mi smo čekali do zore, i kad su se oni namjestili da doručkuju mi smo se probili. Dok su se povratili od iznenađenja i mogli da pucaju na nas, mi smo već bili odmakli i tako smo uspjeli da se izvučemo niz lovćenske strane do mora, gdje smo zatekli nekoliko italijanskih ratnih brodova koji su čekali da nas odnesu u sigurnost. Gerilski rat se povremeno vodio u Crnoj Gori, ali civilno stanovništvo je bilo u potpunosti slomljeno” („Kako su izdali moju domovinu”, časopis „Ninetenth Century and After”, London, 1933).
ENGLEZI I ITALIJANI Nikola
T. Zec piše: „Jedna manja grupa, uglavnom oficira i intelektualaca, odstupila je u pravcu Kotora. U svom povlačenju ova je grupa naišla na Talijansku posadu koja je držala stari austrijski for Trojicu iznad Kotora. Otpočelo je pregovaranje za propust dalje, ali su Talijani zahtijevali da se bjegunci stave pod njihovu „političku zaštitu“ ili da se vrate od kuda su došli. Zelenaši su ovo odbili u nadi da će naći utočišta kod Engleza, čija se ratna mornarica nalazila u kotorskom pristaništu. Radi toga je kod njih upućen protojerej Ilija Kapa, kao poznavalac engleskog jezika. Kad je doznao o čemu se radi, engleski admiral izjavio je da on vrši samo jedan dio savezničke okupacije na bivšoj neprijateljskoj teritoriji, ali ne i u Crnoj Gori.
Zbog toga on je odbio da sa njima razgovara po ovom pitanju, ali da bi na svoj engleski način ipak pokazao „dobru volju“ da nešto učini, savjetovao je protu Kapi da se obrati Talijanima „jer oni imaju više prava da se miješaju u ovo pitanje, budući se jednim dijelom nalaze i u Crnoj Gori“ (barsko pristanište). Tako su zelenaši i protiv svoje volje bili prinuđeni da se stave pod zaštitu Talijana. Sljedećih dana ova se grupa ukrcala na jedan ratni brod talijanske mornarice u Tivtu i otplovila za Sv. Jovana Medovski (Albanija)“ (feljton „Zelenaši”, 8. nastavak, nedjeljnik „Monitor, izdanje od 7. oktobra 1994).
STOVAR BRAŠNA
Nekoliko detalja o tim događajima nalazimo u izvještajima američkog humanitarca, majora Frenka Skenlona, koji je tih dana iz Kotora po zadatku išao ka Njegušima gdje se srio sa ustanicima. Kako piše Nebojša Čagorović u nedavno objavljenoj studiji, jedan američki bataljon bio je pridodat talijanskim trupama i iskrcao se u Kotoru. „Jedna četa sa komandom i artiljerijom je ostala u Kotoru, dok su ostale tri čete raspoređene u Tivtu i Zelenici.
Ovaj bataljon će imati ulogu u suzbijanju pobune protiv aneksije Crne Gore Srbiji” (Nebojša Čagorović, Slavko Burzanović, „SAD i Crna Gora: Misija Američkog Crvenog krsta u Crnoj Gori”, Crveni krst Crne Gore, Podgorica, 2018, str. 42). „Kako je bataljon bio u okviru šire talijanske komande, major Franck Scanlon, komandant bataljona, kada je upućen iz Kotora ... na crnogorsko Cetinje se suočio sa crnogorskim komitima, pa se onda … vratio u Kotor.
Tokom raspravljanja sa gladnim crnogorskim pobunjenicima, Scanlon je došao na ideju da im svima ponudi posao na istovaru američke pomoći u kotorskoj luci. Desetine njih je ovo prihvatilo i time je pobuna okončana” (isto, 42). Skenlon je o tome zapisao sljedeće: „Kada su se Crnogorci predali poslije revolucionarne bitke, Lawrence je preu z e o k o n t r o l u n a d pobijeđenom stranom i odmarširao s njima niz kotorsku stranu. Tu je obećavajući hranu, uspio da zadrži ove ljude na radu tako što su istovarali brod u luci. Radnici su bili plaćeni sa tri kila brašna po danu” (Capt. E. J. Swift majoru Dexteru: Iskrcaj jedinice u Kotor, 17. jan. 1919, str. 6 NARA, ARC box; vidjeti u „SAD i Crna Gora: Misija Američkog Crvenog krsta u Crnoj Gori”, 2018, str. 44).
Čagorović o tome donosi još detalja: „Sa ciljem da čuva mir, američki bataljon će praktično učestvovati u suzbijanju Božićne pobune protiv srpske okupacije i dobiće naredbu francuskog generala Venela da se uputi na Cetinje. On će proći 12. januara 1919. kroz Njeguše, čija je ulica bila ukrašena američkom zastavom. O ovom defileu postoji i dokumentarni film „Aktivnosti armije SAD u Italiji za vrijeme Svjetskog rata 1918-1919 “. U njemu se nalaze i scene američkih vojnika dok gledaju kako „srbijanski vojnici igraju kolo“, a američki kuvar hrani djecu mještana” („SAD i Crna Gora: Misija Američkog Crvenog krsta u Crnoj Gori”, str. 44).
NIZ KOTORSKE STRANE
Američki izvještači su pisali da su ustanici našli spas u angažmanu na istovaru brašna gdje su bili zaštićeni od progona okupacione vojske. Ali, to je bio samo dio progonjenih Crnogoraca. Nakon velikih žrtava, velikog broja mrtvih i ranjenih veliki broj ustanika je izbjegao na teritorije koje su bile u okupacionoj zoni italijanske vojske, stavljajući se pod italijansku zaštitu.
O tome imamo svjedočenje crnogorskog komite Nikole Roganovića iz Trnjina, koji je kasnije bio zarobljen od strane okupacione vojske i na saslušanju izjavio sljedeće. „U komite sam najprije otišao o Božiću prošle godine i poslije našeg propalog napada na Cetinje, s mojim rođakom Stevanom Roganovićem odbjegao sam u Italiju. Putovali smo niz kotorske strane i sašavši u Dobrotu, srio nas je jedan italijanski general i tu nam dao italijanske kabanice i kape, umiješao nas je među njihove vojnike i u jutru rano preturio nas na jednom brodu pod Tivat, kojim brodom pošli smo pod Medovo gdje smo bili sa nekoliko Crnogoraca oko dva mjeseca, a tada su nas preturili dalje u Italiju” („Skrivana strana istorije”, Tom II, 1997, 977).
MEDOVA
U San Đovani di Medua bio je organizovan izbjeglički logor. „Dio pobunjenika je pobjegao u Boku Kotorsku i Bar, odakle su ih Italijani prebacili u Medovu, gdje se nalazio sabirni logor za Crnogorce” („Crna Gora u egzilu“, Knjiga I, 254). „Tokom decembra 1918, januara, februara i marta 1919. godine u Medovu je iz Crne Gore izbjeglo 397 Crnogoraca ... među kojima je bilo žena sa djecom” („Crna Gora u egzilu“, Knjiga I, 104). Odatle je, na osnovu prethodnih naređenja, a uz italijansku podršku, organizovan transport do Gaete. „Tri velike grupe Crnogoraca su krajem marta i tokom aprila 1919. bile prebačene u Gaetu” (isto).
