Cjelokupna kinematografija je politizovana – govorio je grčko-francuski maestro Kosta Gavras predstavljajući „Z“, jedan od najznačajnijih političkih filmova 20. vijeka. Da tako misli i dan-danas, Gavras ima više razloga. Budući da je veoma mlad bio prinuđen da napusti rodnu Grčku, uslijed političkih previranja u zemlji, ne čude teme kojima se bavio u okviru autorskog opusa. Ta lična nota sveprisutna je u ovom političkom filmskom vrtlogu. Ipak, Gavras nije režirao „Z“ samo za svoj merak.
Njegov film, premijerno prikazan 26. decembra 1969. u Francuskoj, donio je samo jedno od upozorenja na to kako stvari mogu da izgledaju. Gavrasov film možda slavi 50. rođendan, ali i dalje je daleko od statusa „starog filma“.
Kompleksna prošlost
Emotivni politički triler, koji se vrti oko pokušaja prikrivanja ubistva jednog od lidera opozicione partije, urađen je krajnje jednostavno. S obzirom na to da je Gavras krenuo od istinitog događaja – ubistva grčkog političara Grigorisa Lambrakisa 1963. godine – nije mu bilo komplikovano da na inicijalnu priču dodaje trilerske talase.
Kako iz djetinjstva vuče slična sjećanja, Gavras je polako i precizno provlačio lične osjećaje kroz scenario koji je napisao sa Horheom Semprunom, koji je takođe imao vrlo komplikovanu „političku prošlost“. Adaptacija opijajućeg istoimenog romana pisca i diplomate Vasilisa Vasilikosa za Gavrasa je bila kao turobno ali prijeko potrebno jelo koje se mora skuvati što prije.
Inteligentni režiser nije limitirao rad trilerskim narativom i nije dozvolio da mu cijeli koncept vrti isključivo oko gole politike. Na primjer, odluka da se u drugom dijelu filma u priču uključi i fenomenalni Žan-Luj Trentinjan apsolutno nije slučajna. U ovom ostvarenju njegov lik predstavlja moralnu stranu priče. On je zadrti mali istražitelj za kog svako malo navijate dok pokušava da razotkrije korupciju u sistemu.
Moralne pobjede
Očekivano, „Z“ nije premijerno prikazan u Grčkoj. Prvo ga je pogledala francuska publika, i to skoro tri mjeseca prije festivala u Kanu. Ipak, oduševljena malobrojna publika nije baš bila sigurna što je to tačno pogledala na velikom platnu.
Na festivalu u Kanu stvar je bila malo jednostavnija: određene elemente filma bilo je lako identifikovati i „preseliti“ ih na neki drugi dio Evrope. Gavrasu je umakla Zlatna palma. Izgubio ju je od Lindzija Andersona i njegovog fenomenalnog filma „If...“, ali ulovio je nagradu žirija, a Žan-Luj Trentinjan dobio je priznanje za glumu.
- Kosta Gavras snimio je film o moralnim pobjedama pokazavši da i one takođe mogu da budu koruptivne prirode - napisao je fenomenalni kritičar Rodžer Ebert, slaveći „Z“ kao jedan od najznačajnijih ostvarenja iz tog perioda.
Pored Eberta, mnogi kritičari obratili su posebnu pažnju na električnost montaže Fransoaza Bonoa koji je, pored fotografa Raula Kotara, uspio da pretvori „Z“ u film sinema veritea.
Opresivni sistem
Da su o montaži visoko mišljenje imali i članovi Američke akademije, govori i odluka da Bono dobije Oskara. Dovoljno je reći da je ovaj fenomenalni autor 1970. godine uspio da zasjeni i montažere fenomenalnih ostvarenja „They Shoot Horses, Don't They“ i „Midnight Cowboy“.
Gavrasov „Z“ osvojio je Oskara za najbolji strani film kao predstavnik Alžira. No, njegovu pobjedu sigurno nijesu slavili u staroj Jugoslaviji. Te godine „Z“ je pobijedio čuvenu „Bitku na Neretvi“ režisera Veljka Bulajića. I da stvar bude još zanimljivija, uspio je da ispiše istoriju kao jedini film koji je do tada nominovan u obje kategorije – za strano i za najbolje ostvarenje.
Za triler „Z“ može se reći sve osim da je zastarjeo. Ova sinematska senzacija s kraja šezdesetih godina govori i o realnostima modernog doba - opresivnom sistemu koji ganja neistomišljenike. Stoga nije ni čudo što se smatra jednim od najboljih političkih ostvarenja svih vremena.
Šanse da ovakav film bude zaboravljen veoma su tanke. No, čak i ako sve u vezi sa Gavrasovim ostvarenjem bude zaboravljeno, muzika pisana za film sigurno neće. Nakon što je pet godina ranije briljirao stvarajući muzičku temu za film „Zorba the Greek“, maestralni Majkl Teodorakis dao je finalni pečat trileru „Z“.
Nije važno da li je to scenario, režija, montaža ili muzika: „Z“ je bio i ostaće perfektna referenca za sve režisere koji pokušavaju da se približe ovom grčko-francuskom maestru. L. MURSELJEVIĆ
FOTO: pinterest.com / emanuellevy.com / kinoklassikafoundation.org
