Piše: Slobodan ČUKIĆ
S otkrićem Basanije u blizini Bušata, južno od Skadra, nastala je nezabilježena situacija, odnosno neuobičajeno “gusta” istraživačka situaciju na nevelikom prostoru. Imamo situaciju kada se istovremeno istražuje na tri značajna lokaliteta iz doba Ilirske kraljevine (260-168. godine stare ere) - u Basaniji, Starim Matagužima i Risnu.
Riječ je o tri arheološke činjenice od kojih svaka ima karakter prelomnih događaja. Nećemo nimalo pretjerati ako kažemo da ova istraživanja otvaraju novo poglavlje u ilirologiji. Prije ili kasnije biće potvrđena teza da je jedno od središta Ilirske kraljevine bilo baš na ovim prostorima, kao i da se jedna od ilirskih kraljevskih rezidencija najvjerovatnije nalazila u današnjim Starim Matagužima, usred Zetske ravnice.
PRAVOUGAONE STRUKTURE
Vraćamo se istraživanjima Basanije. Na objavljenim fotografijama vidi se da su zidine tog grada bile građene od otesanih kamenih blokova u megalitskoj (“kiklopskoj”) tehnici – što će reći, bez vezivnog materijala. Nesumnjivo je riječ o naprednom tipu ilirohelenističke gradnje o čemu je kod nas prvi govorio Pavle Mijović 1970. godine.
Taj graditeljski manir odlikuje se po pojavi ortogonalnih (pravougaonih) struktura na ilirskim utvrdama, što do tada nije bio slučaj jer su starija ilirska utvrđenja bila okruglasto-prstenastog oblika i pratila oblik terena oko brdskog vrha. Upada u oči da su fortifikacione strukture u Basaniji vrlo slične ilirohelenističkim zidinama u Rizonu (Risnu), što upućuje na isti vremenski period gradnje, odnosno, na veliki talas izgradnje novih utvrda i dogradnje starijih u periodu nezavisne Ilirske kraljevine (260-168. p.n.e).
JEDINI POMEN
Medijski izvještaji o otkriću Basanije nude mnoštvo podataka. Saznali smo da je bila na desetak kilometara južno od Skadra, na pravcu prema Lisosu (Lješu), da je zahvatala površinu od 200.000 metara kvadratnih i zahvatala prostor tri puta veći od Skodre (Skadra), da je imala bedeme široke 3 metra i da je cvjetala između 4. i 2. vijeka stare ere. Kako je rečeno, Basanija se u pisanim izvorima jedini put pominje u vezi Trećeg rimskoilirskog rata 168. godine p.n.e.
Tit Livije je naveo da se u tom trenutku sjedište ilirskog kralja Gencija nalazilo u Skodri koja je “bila najutvrđeniji grad”. Gencije je do tog rata više od deset godina bio rimski saveznik - kao što je to bio i njegov otac Pleurat. Ali, Gencije je 169. godine p.n.e. započeo pregovore o savezništvu s makedonskim kraljem Persejem koji je bio zakleti rimski neprijatelj.
Persej je duže navaljivao na Gencija i ovaj je na koncu prihvatio savez. U vezi toga se pominje i jedan dragocjeni detalj. Livije navodi da je ilirski kralj pred sami početak rata primio makedonskog poslanika Pantauha u gradu Meteonu gdje su na svečani način izrečene obostrane zakletve. Pantauh je nakon te ceremonije ostao kod Gencija utičući direktno na njegovu ratnu strategiju.
Livije kaže da je ilirski kralj okupio vojsku od 15.000 ljudi u Lisosu (Lješu). Kada je vidio da se na zbornom mjestu nije pojavilo pleme Kava, poslao je na njih u kazneni pohod svoga polubrata Karavancija sa 1000 pješaka i 50 konjanika. Gencije je istovremeno poveo dio vojske na Basaniju koja je bila rimski saveznik i navodno se nalazila na samo 5 milja razdaljine od Lisosa (oko 7 kilometara).
REZON
Nepoznata lokacija Basanije je onemogućavala da se sagleda njen strateški značaj. Nedoumica oko toga bila je velika. Pisac ovih redova je bio u prilici da od jednog crnogorskog arheologa čak čuje tvrdnju da je Basanija bila na mjestu današnjeg Elbasana - što je bilo neodrživo jer je Elbasan od Lješa udaljen više od 150 kilometara. Stvari su postale mnogo jasnije nakon otkrića Basan i j e u b l i z i n i S k a d r a . Pronalazak poljskih arheologa je pokazao da je taj grad zapravo bio bliži Skodri nego Lisosu(Lješu). To donekle pojašnjava i Gencijeve motive za pohod na Basaniju koja se svrstala na stranu Rimljana. Ilirski kralj nije mogao tolerisati da se tako značajan grad, na potezu između Skodre i Lisosa, nalazi na neprijateljskoj strani. Basanija nije bila jedina koja je Genciju okrenula leđa. Livije piše da je na početku Trećeg rimsko-ilirskog rata više ilirskih gradova pristupilo Rimljanima. Ali, svi su ti gradovi bili podalje od Skodre i Lisosa, pa je u tom svjetlu lakše razumjeti i njihovu odluku. Međutim, Basanija je bila u samoj blizini Gencijeve prijestonice.
LOKALNI INTERESI
Ovo nameće i pitanje o rezonima kojima su se vodili zapovjednici Basanije. Razlog je najvjerovatnije bio u tome što je taj grad u prethodnim decenijama doživio veliki procvat. Basanija je pred izbijanje Trećeg rimsko-ilirskog rata 168. bila napredan trgovački grad na važnoj komunikaciji od Skodre prema Lisosu. Gencijev savez sa Makedoncima po svoj prilici nije odgovarao gradskim zapovjednicima, pa su odlučili da okrenu leđa ilirskom kralju.
Moguće je da je dio razloga ležao u nezadovoljstvu Gencijevom vladavinom. U svakom slučaju, nesumnjivo je da je Basanija morala imati znatne odbrambene mogućnosti čim se usudila da u tako kritičnom momentu pređe na stranu Rima, u trenu kada se u obližnjem Lisosu (Lješu), na samo četiri sata hoda, nalazila ilirska vojska.
PLJAČKA
Kralj Gencije je vrlo brzo izgubio rat, za manje od mjesec dana. Rimski pisci su isticali da je okončan prije nego što su vijesti o njemu i stigle do Rima.
Finalni okršaj se odigrao u blizini zidina Skodre. Livije piše da je ilirska vojska nastupila srčano, ali da je bila natjerana na bijeg prema ulazu u Skodru, gdje je nastala velika panika i pogibija. Kad je Gencije to vidio, zatražio je primirje od rimskog zapovjednika Lucija Anicija i dobio “tri dana za razmišljanje”. Nakon toga je rijekom Barbanom (Bojanom) isplovio prema Blatu (Skadarskom jezeru) koje je u to doba bilo udaljeno oko tri kilometra od Skodre.
Po isteku ta tri dana poslao je glasnike Aniciju i “spustio se lađom” ka Skodri. Pokušao je da umilostivi Anicija da mu oprosti zbog ludosti koju je učinio, ali je ovaj na koncu zarobio Gencija, kao i čitavu njegovu porodicu i odveo ih u Rim. Rimljani su potom temeljito opljačkali ilirska naselja koja su ostala uz Gencija. U Rim je odnešeno silno blago, kao i “kraljevski namještaj”.
