» Piše: Slobodan ČUKIĆ
Jovan Plamenac je, prema srpskim obavještajnim podacima, po dolasku u Rim krajem jula 1919. „uveravao Crnogorce u Italiji da će Crnogorski kralj i vlada crnogorska najviše za dve tri nedelje biti u Crnoj Gori“ („Crna Gora u egzilu“, Knjiga I, 285). Srpski general Stevan Hadžić, ministar vojni KSHS, pisao je 13. septembra 1919. (po starom) da je „pre mesec dana u Nikšićki okrug došao major Pero Vuković s porukom da su Američ a n i , E n g l e z i i Ta l i j a n i zagarantovali Kralja Nikolu i vaspostavljanje Crne Gore“ („Skrivana strana istorije“, Tom II, 685). Srpski kapetan Đ. M. Ristić je 8. septembra 1919. (po starom) prilikom obilaska podlovćenskog kraja, u selu Vališta vidio da „neki od meštana čak još nose kape sa oznakom NI Kralja Nikole i veruju da će se on preko Bara iskrcati i doći u Crnu Goru“ („Skrivana strana istorije“, Tom II, 678).
Najave kraljevog povratka su uzdizale narodno samopouzdanje i nadu da će se crnogorska drama povoljno riješiti, a zemlja osloboditi karađorđevićevskog jarma. Okupaciona obavještajna mašinerija je ove najave uzimala vrlo ozbiljno, a u to su jednako vjerovali i crnogorske komite u zemlji i crnogorsko stanovništvo. Može se reći da je „običan“ crnogorski čovjek tokom čitave 1919. godine živio i opstajao u nadi i iščekivanju da će u jednom trenutku doći do raspleta tako što će dolaskom crnogorske vojske i kralja u zemlju izbiti opšti ustanak i oslobođenje. Masovna psihologija „iščekivanja kralja“ preovlađivala je sve do početka 1920. godine o čemu uvjerljivo svjedoče i ustanički i okupacioni dokumenti.
PRIPREME
Dok se na diplomatskom polju naziralo da će savezničke diplomate izigrati pravednu crnogorsku stvar, u emigrantskim krugovima se grozničavo tragalo za rješenjem. „Shvativši da su svi napori prema internacionalizaciji crnogorskog pitanja ostali bez značajnijeg odjeka, crnogorska emigracija je sredinom 1919. godine počela pripreme za upad u Crnu Goru, odnosno, proizvodnju događaja koji bi ponovo (poput Božićnog ustanka, S.Č.) i snažnije skrenuli pažnju Konferenciji mira na ono što se događa u Crnoj Gori.
Tim prije što su britanska i francuska vlada priz n a l e K r a l j e v i n u S H S početkom juna 1919, dok su SAD to uradile u februaru iste godine – što je Crnu Goru dodatno udaljavalo od povoljnog rješenja. To što su velike sile još priznavale Crnu Goru, odnosno nejsku vladu i držale svoje poslanike pri crnogorskom dvoru, što nijesu formalno priznavale odluke Podgoričke skupštine, dodatno je pothranjivalo iluziju crnogorske emigracije da je moguće sve vratiti na stanje od prije Podgoričke skupštine“, piše Šerbo Rastoder („Crna Gora u egzilu“, Knjiga I, 285).
DILEMA
Ovo je rezultiralo upućivanjem poveće gerilske grupe koja je u Crnu Goru stigla 19. jula 1919. godine. Marko Vučeraković o tome piše sljedeće: „Konferencija mira koja zasijedaše u Parizu bijaše se oglušila o svim pravilima i opravdanim protestima i zahtjevima naše vlade. Ustanak i prolivena krv o Božiću 1918. g. u Crnoj Gori ne bijaše dala dovoljno dokaza da je narodnom skupštinom u Podgorici falsifikovana volja Crnogorskog naroda, zato se i javila potreba kod naše vlade, da se iz naše vojske iz Gaete pošalje nekoliko oficira i vojnika u Crnoj Gori koji bi imali pokazati Crnogorskom narodu, da pitanje Crne Gore nije svršeno onako kako to Srbijanci i njihovi agenti propovijedahu po Crnoj Gori, također i ponovo pokazati velikim silama da Crnogorci ne trpe ničije ropstvo i da je banditska Skupština u Podgorici falsifikovala volju Crnogorskog naroda“ („Memoarsko-dnevnički zapisi Marka Vučerakovića“, priredili Jasmina Rastoder i Šerbo Rastoder, časopis ,,Crnogorski anali“, br. 7-8, Cetinje, decembar 2014, str. 78). Dakle, u pokušaju da spriječi ono što je već odavno bilo riješeno, crnogorska vlada u emigraciji je u prvoj polovini jula 1919. preduzela organizaciju vojnog poduhvata da bi iznova skrenula pažnju međunarodne zajednice na tragičnu situaciju u Crnoj Gori. Stoga je sredinom jula 1919. iz Italije ka Crnoj Gori upućena veća grupa crnogorskih oficira i vojnika pod komandom Krsta Z. Popovića, načelnika Štaba crnogorskih trupa u Gaeti.
BEZ PLAMENČEVOG ZNANJA?
S objavljivanjem zapisa Marka Vučerakovića prije pet godina (2014), u vezi toga se pojavio i jedan zagonetan detalj. Naime, taj crnogorski oficir i ustanički vođa tvrdi da je slanje gerilske grupe u Crnu Goru izvedeno bez znanja predśednika crnogorske vlade Jovana S. Plamenca. Vučeraković je izričit: „Pretsjetnik vlade Plamenac, koji se je tada nalazio u Neji u Francuskoj... doznao je za ovu ekspediciju tek kad je ona pošla preko Jadranskog mora iz Italije za Crnu Goru.
Ovu je zloupotrebu izvršio tadašnji ministar Milo Vujović koji se je u to vrijeme nalazio u Rimu. Vujović se pravdao pred Plamencem da ga je obmanuo gener. konzul Crne Gore u Rimu (V. Ramadanović, S.Č.) jer da mu je kazao kako je tobož tako naređenje došlo iz Neji od Plamenca“ („Memoarsko-dnevnički zapisi Marka Vučerakovića“, časopis ,,Crnogorski anali“, br. 7-8, Cetinje, decembar 2014, 93). Dakle, proizilazi da je Milo Vujović morao da objašnjava svoj postupak Jovanu Plamencu i da je pritom odgovornost prebacio na Veljka Ramadanovića.
U tom svjetlu postaje značajna i tvrdnja Konstantina Bogetića, o čemu ćemo uskoro više govoriti, da je Veljko Ramadanović stigao iz Rima u Gaetu u julu 1919. „okupio oficire i sa njima se nešto dogovorio“. I Nikola Roganović je tvrdio da je „oko Petrova dana ove godine došao je iz Pariza Crnogorski Konsul, čini mi se zvao se je Ramadanović, i on nam je kazao da je naredio Knjaz Nikola i njegova Vlada da idemo izvjestan dio u Crnu Goru“. Iz svega se naslućuje da je naredba o formiranju i upućivanju grupe mogla stići od samog kralja Nikole, bez znanja Jovana S. Plamenca, ali za to nemamo potvrde u dokumentima.
RAZRIJEŠENA DILEMA
Prema srpskim obavještajnim izvorima, u gerilskoj grupi je bilo 120 ljudi – 17 oficira i 103 naoružana vojnika („Crna Gora u egzilu“, Knjiga I, 285). Postoji i podatak da je grupu činilo 18 oficira sa višim činovima i 102 sa nižim („Crna Gora u egzilu“, Knjiga I, 106). Nikola T. Zec takođe navodi da je grupa brojala 120 oficira i vojnika (feljton „Zelenaši“, 8. nastavak, neđeljnik „Monitor“, izdanje od 14. oktobra 1994. godine). Međutim, zabunu je unosio dokument koji je nastao u krugovima crnogorske emigracije, a prema kome je u Crnu Goru stiglo samo 69 crnogorskih oficira („Crna Gora u egzilu“, Knjiga I, 285). Da bi razriješili ovu nesaglasnost, osvrnućemo se na tri izvora koji sadrže podatke o dolasku gerilske grupe u Crnu Goru. Među arhivskim dokumentima koje je 1997. godine objavio Šerbo Rastoder nalaze se tri svjedočanstva koja su gerilci, koji su stigli iz Italije, dali u različitim situacijama.
Prvo svjedočenje potiče od Konstantina Bogetića koji je po dolasku u Crnu Goru iskoristio prvu priliku da se preda okupacionim vlastima (22. jula 1919). Drugo potiče od člana grupe Marka Martinovića koji je po dolasku, u nastupanju ka unutrašnjosti, zaostao za grupom i bio zarobljen. Treći izvještaj potiče od člana grupe Nikole Roganovića iz Trnjina, koji je kasnije, kao komita, bio ranjen u borbi s okupacionom vojskom kada je i zarobljen i saslušan.
Prema prvom svjedočenju Konstantina Bogetića, „iz Rima je u Gaetu u julu 1919. došao Veljko Ramadanović, okupio oficire i sa njima se nešto dogovorio. Tu je rešeno da iz Gaete i Forme dođu za Crnu Goru 103 vojnika i 17 oficira“ (Zapisnik sa saslušanja Konstantina Bogetića, povratnika iz Gaete, „Skrivana strana istorije“, Tom I, 581). Zarobljeni Marko Martinović je izjavio da ih je iz Italije u Crnu Goru „prešlo preko 100“ („Skrivana strana istorije“, Tom I, 557). Nikola Roganović je tvrdio da je „oko Petrova dana ove godine (1919, S.Č.) došao je iz Pariza Crnogorski Konsul, čini mi se zvao se je Ramadanović, i on nam je kazao da je naredio Knjaz Nikola i njegova Vlada da idemo izvjestan dio u Crnu Goru i da ovamo sprečavamo da niko ne čini zlo narodu Crnogorskome, nego kad bi vlasti ili pojedini činili pritisak da ih ubijamo, a tako narodu da kažemo da bude miran sve dok ne dođe rješenje od Konferencije Mira iz Pariza i mi smo pošli ovamo. Tada nas je bilo što je pošlo 100 vojnika i 20 oficira. Od ovih posljednjih bilo je sedam tamo (u Italiji, S.Č.) proizvedenih komandira i od njih najstariji je bio Krsto Popović, i on je bio komandant te vojske, a drugi su komandanti bili: Marko Vučeraković iz Crmnice, Pero Vuković iz Pipera, Đuro Kapa s Uganja, Mato Todorović iz Nikšića i Savo Čelebić iz Štitara, a jednome sada ime ne znam“ („Skrivana strana istorije“, Tom II, 977).
