Zbog ogromnog interesovanja i obilja novih materijala koje je Radojica Pavićević u proteklih desetak godina prikupio, „Nova Pobjeda“ odlučila se za izradu drugog, dopunjenog i proširenog izdanja monografije „WERK / Austrougarske tvrđave u Crnoj Gori“, koje je štampano na crnogorskom i engleskom jeziku. Na 600 stranica, autor je prvi rad dopunio sa oko 500 novih dokumenata, fotografija, nacrta, šema, objava, naredbi...
Projekat će biti predstavljen 30. septembra u Narodnoj biblioteci „Radosav Ljumović“. Decenijama su austrougarske fortifikacije u Boki bile samo zaboravljena graditeljska baština, poznata i pristupačna samo planinarima, lovcima i rijetkim istraživačima vojne istorije. Javnost ih je otkrila tek kada je penzionisani potpukovnik Radojica Pavićević u izdanju „Pobjede“ objavio monografiju „WERK / Austrougarske tvrđave u Crnoj Gori“.
Od tada do danas čudesne građevine od kamena, čelika i betona oduševljavaju hiljade ljudi koji su ih mapirali kao nezaobilazne tačke na svojim hodočašćima kroz crnogorske vrleti. Knjiga u kojoj su opisane do najsitnijih djela i u čijoj je izradi Pavićević posvetio više decenija svoga života odavno je rasprodata. Stiže novo izdanje i lijepa je to prilika da WERK, jednu od najvećih pojasnih tvrđava u svijetu i u nekadašnjoj austrougarskoj monarhiji cjelovito sagledate u potpunom novom svijetlu.
POBJEDA: Na Bečkom kongresu juna 1814. godine Boka je pripala Austriji i u njenom je sastavu sve do 1918. Za tih 114 godina Austrija, a od 1867. godine Austrougarska, na prostoru Boke Kotorske je razvila odbrambeni sistem koji je bio jedan od četiri najveća takva odbrambena sistema u čitavoj onarhiji. Kako se razvijao?
PAVIĆEVIĆ: Sistem odbrane Boke Kotorske, kao i dijela južno od nje sve do rijeke Željeznice kod Bara, razvijao se zavisno od političkih, geostrategijskih, ekonomskih i velikog broja drugih faktora. Nekad se mijenjao i dnevno, a nekada je mirovao godinama. Tvrđava Boka Kotorska razvijala se na istorijskom nasljeđu ranijih osvajača, ali niko kao Austrougari ovom prostoru nije dao toliki značaj i utvrdio ga na taj način, a izgrađena infrastruktura (posebno puteva) i danas je većinom u upotrebi.
Tvrđava je rasla i razvijala se prvo kao zaprečna primorska t v rđ ava s ve d o 1882. godine, a od 1882. do početka Prvog svjetskog rata u pojasnu, a pred Prvi svjetski rat prerasta u kopnenu tvrđavu. Intenzivnije utvrđivanje, posebno ulaska u zaliv, izvršeno je polovinom XIX vijeka. Sve do tada situacija na ovom prostoru je stabilna, a interes Austrije za ovaj prostor nevelik. Početkom druge polovine XIX vijeka dolazi do značajnijih promjena na globalnom nivou što radikalno mijenja i odnos prema važnosti Boke i njenog utvrđivanja.
Ovaj period karakteriše i nagli razvoj nauke i tehnike koji vrlo brzo nalazi primjenu u oružanim snagama zbog čega se i sistem odbrane prilagođava novim zahtjevima. Sve ovo navodi na potrebu da se odbrambeni sistem tvrđave Boke Kotorske proširuje, ojačava i preoružava. Od 1882. godine pa sve do Prvog svjetskog rata tvrđava se širi i oko zaliva prave pojasevi odbrane sa jakim utvrđenjima na dominantnim tačkama na zemljištu.
POBJEDA: Kažete da je intenzivnije utvrđivanje, posebno ulaska u zaliv, izvršeno polovinom 19. vijeka. U to doba, konkretno 1854. godine, Austrija donosi odluku da gradi ratnu luku u Boki Kotorskoj...
PAVIĆEVIĆ: Njihovi vojni stručnjaci procijenili su da pored direktnog napada brodovima na ulaz u Boku, postoji i opasnost od kombinovanih brodskih artiljerijskih i napada pomorskim desantom iz Konavala, odnosno zaliva Trašte, kopnenog napada Crnogoraca sa Dragalja, odnosno starim putem Cetinje - Kotor, postavljanja opsadnih topova na Lovćenu koji bi gađali ciljeve u Boki, te kopnenog napada kroz Grbaljsko polje iz pravca Budve.
Da bi se tome pariralo, Austrougarska je od 1838. do 1914. izgradila izvanredan fortifikacioni sistem čiji su glavni djelovi sistem obalnih utvrđenja u Južnoj zoni odbrane, Sjeverna zona tvrđava koja zatvara potez Dragalj - Crkvice - Herceg Novi i Dragalj - Crkvice - Ledenice - Kotor, te Istočna zona tvrđava štiti Tivatski zaliv sa kopneno-morske strane. Svaki od objekata u tom sistemu, vojničkom logikom ugrađen i uvezan sa prostorom, ima svoju specifičnu ulogu u cijelom sistemu odbrane Boke.
POBJEDA: U knjizi je obrađeno oko 130 borbenih objekata, razvrstanih po vrstama i njihova uloga u cjelovitom sistemu K.u.K. ratne luke ,,Boka Kotorska“. Raspolažete li podatkom o cijeni izgradnje tog složenog sistema?
PAVIĆEVIĆ: Važno je napomenuti da je sav sistem utvrda, u stvari, jedna tvrđava, sa jednim komandantom, a svi njeni elementi, vojničkom logikom filigranski postavljeni u prostor, čine izuzetan sistem koji tek kao takva cjelina ostvaruje svoju funkciju. Pojasna tvrđava i ratna luka Boka Kotorska koštala je 175 miliona maraka, a kada je bila najpotrebnija (1914. godine), ona je bila neupotrebljiva i prevaziđena jer je u naoružanje uveden avion (napad iz vazduha) i gusjenica (brzina dejstva, blokiranje i obilazak jakih uporišta).
Pred početak Prvog svjetskog rata bilo je u Boki oko 3.500 ljudi stalne tvrđavske posade, 218 tvrđavskih topova kalibra od 37 do 305 milimetara, 99 mitraljeza, 46 reflektora i 9 torpednih cijevi. U to vrijeme, „Primorska tvrđava Boka“, kako je bio zvaničan naziv ovog kompleksnog fortifikacionog sistema, raspolaže sa tromjesečnim rezervama svih potreba za oko 36.000 vojnika i 6.700 konja.
POBJEDA: Osim borbenih objekata u knjizi je napravljen i osvrt na logistiku tako velikog i značajnog sistema?
PAVIĆEVIĆ: Ona, ipak, nije bila cilj ovog rada. Radi se o putevima, vodi, željezničkoj infrastrukturi, arsenalu u Tivtu, kasarnama, oficirskim klubovima, pekarama, ambulantama, bolnicama, grobljima, potkopima, strelištima, hotelima, prodavnicama, žičari KotorCetinje (koja je dnevno transportovala do 10 tona različitog materijala od Kotora do Cetinja), aerodromima, radionicama, radio stanici i direktnoj vezi sa Bečom, čija je antena bila 86 metara visoka, signalnim i golubarskim stanicama, čak i pozorištima koja su podignuta na nekim za nas potpuno nevjerovatnim mjestima – „zabitima“, kako bi čitav sistem „Primorske tvrđave Boka“ funkcionisao na pravi način. Recimo, samo na poluostrvu Luštica Austrijanci su napravili preko 70 kilometara ukupne dužine raznih puteva. Ova obimna infrastruktura samo je dokumentovana u ovom radu, a zaslužuje detaljno istraživanje, ne manje važno od borbenog dijela tvrđave.
POBJEDA: Postoji li nešto što je Vas kao profesionalnog vojnika u cijelom tom sistemu posebno impresioniralo, a što laik teško može da uoči?
PAVIĆEVIĆ: Kad sve to stavite na kartu i vidite položaj, mjesto izbora svih tih objekata zavisno od namjene, njihovu optičku vidljivost, povezanost, kad vidite što pokriva recimo jedna mala tvrđavica na pravcu Ledenice - Crkvice, faktički stražara sa malom posadom i bistijernom koja bukvalno dominira i „pokriva“ kompletan prostor od Crkvica do Ledenica, bivate prosto fascinirani. Da ne govorimo o mnogo većim i impozantnijim fortifikacijama poput Dvrsnika, Stražnika, Vranovog brda, Vrmca, Goražda i ostalima koje su jednostavno nešto što i dan-danas fascinira vojnika. Svi forovi povezani su putevima koji su i danas u dobrom stanju, ali zarasli.
Podignute su telefonskotelegrafske linije, balonske osmatračnice, optičke i radio stanice, a za izviđanje hidroplanske stanice i pomoćni aerodrom kod Igala. Posebnost ovih fortifikacija čini i to što su sve one građene u vrijeme kada nije bilo radio-komunikacija, postavljene tako da su činile optički povezan sistem pa je posebno poljsko signalno odjeljenje koje je bilo u sastavu austro-ugarskih trupa u Boki, u svakom trenutku moglo da uspostavi optičku signalnu vezu.
Tako je, na primjer, informacija iz tivatskog Arsenala do utvrđenja na Dragalju putovala linijom Arsenal - tvrđava Mažina – Vrmac - Vranovo brdo – Grkavac - Greben – Jankov vrh iznad Dragalja i stizala na odredište za vrijeme kojim su signalisti zastavicama prenosili poruku, a ono je bilo iznenađujuće malo.
POBJEDA: Čitav sistem imao je izvanrednu vojničku, ali i graditeljsku, arhitektonsku i kulturnu dimenziju, što bi danas moralo biti prepoznato i valorizovano i u turističkom smislu. Što da se radi? P
AVIĆEVIĆ: Evropski poznavaoci fortifikacije uvjeravaju me da imamo biser i najočuvanije objekte, ali su vrlo iznenađeni našim odnosom prema njima. Najveća vrijednost fortifikacionog sistema oko Boke je njegova cjelovitost i činjenica da je dobar dio objekata koji ga čine u prilično dobrom stanju ili se makar mogu naći njihovi temelji.
Neki objekti poput tvrđava Goražde i Vrmac su u odličnom stanju. U Boki ima i nekih zaista specifičnih i značajnih objekata kakve više nigdje u svijetu ne možete naći u takvom dobrom stanju očuvanosti. Svi oni imaju istorijsku, arhitektonsku, kulturološku vrijednost i značaj u međunarodnim okvirima. Mora da se radi. Krupan je to ulog. Tu se griješi samo jednom i šteta je nepopravljiva. Zbog toga niko nema pravo na grešku.
POBJEDA: Uporedo sa drugim izdanjem monografije „WERK / Austrougarske tvrđave u Crnoj Gori“ pripremili ste i monografiju „Tvrđave Osmanskog carstva u Crnoj Gori“. Što ona može reći o vremenu u kojem se razvijala i nastajala?
PAVIĆEVIĆ: U sklopu priprema za rad na monografiji obišao sam na terenu oko dvije stotine fortifikacijskih objekata koji čine jedan vrlo funkcionalan i za to vrijeme moderan sistem, vojničkom logikom ugrađen u relativno veliki prostor, poštujući načela tadašnjih najpoznatijih fortifikacijskih škola. Napravio sam i snimanje sa zemlje i iz vazduha svih očuvanih objekata.
POBJEDA: Da li ste konsultovali i izvore van Crne Gore?
PAVIĆEVIĆ: U Istanbulskom arhivu izvršio sam istraživanje i našao dosta dokumenata bitnih za ovu problematiku, a istražio sam i arhive u okruženju, kao i dio dokumentacije u privatnom vlasništvu, koji se prvi put objavljuju i donekle mijenjaju postojeću sliku o tom vremenu. Rad je prilično sveobuhvatan i obiman i imaće, osim pisanog teksta, dosta fotografija i raznih dokumenata. Mislim da će ovaj rad omogućiti nov uvid u bogatstvo jednog, do sada neobrađenog, kulturnog, istorijskog, vojnog i ukupnog civilizacijskog nasljeđa Osmanskog carstva i njegovog uticaja na ove prostore.
POBJEDA: Ako se ne varam, to je prvi put da će biti sistematizovan cjelovit fortifikacijski sistem Osmanskog carstva u Crnoj Gori?
PAVIĆEVIĆ: Tako je. Veliki broj fortifikacionih objekata na teritoriji današnje Crne Gore, kroz dugi vremenski period, gradila je Otomanska imperija. Međusobnim saodnosom, vojničkom logikom osmišljeno građeni na zemljištu, ukazuju na jednu organizovanu i funkcionalnu cjelinu.
POBJEDA: Što, konkretno, monografija obuhvata?
PAVIĆEVIĆ: Istorijski okvir u kome se sistem razvija, nešto rasprave o fortifikacijama i razvoju naoružanja i fortifikacijski sastav. On se sastoji od četiri pojasne tvrđave: Spuž sa 14 utvrda u pojasu; Medun sa šest utvrda; Nikšić sa 18 utvrđenja i Bar sa 14 utvrda. U ovoj cjelini obrađene su i jedine tri crnogorske tvrđave, jer su oni rušili postojeće a nijesu gradili svoje.
Tu je i utvrđeni logor - tvrđava Podgorica sa devet utvrđenja u okruženju, koji su predstavljali borbenu i logističku cjelinu, na lokaciji koja je bila dovoljno bezbjedna od ugrožavanja, a dovoljno blizu kako bi omogućavala pothranjivanje snaga angažovanih na terenu. Imamo i pet utvrđenih reona: klanac Duga, sa šest forova i 18 kula i čardaka; Klobuk – Trubjela sa 11 utvrda; Piva – Nikšić – Gacko, sa 25 kula, forova i čardaka; Skadarsko jezero sa sedam utvrđenja i Zeta – Podgorica, sa 24 različita utvrđenja. Na kraju, tu je i 12 utvrđenih gradova: Ulcinj, Risan, Herceg Novi, Kolašin, Bijelo Polje, Berane, Pljevlja, Gusinje, Plav, Rožaje, Mojkovac i Andrijevica. Obrađeno je oko 220 fortifikacijskih cjelina. Prikupio sam oko 45.000 dokumenata i fotografija u arhivima i na terenu. Rad će imati oko 700-800 stranica.
