» Piše: Dragan B. PEROVIĆ
U trenutku kada ovo Maksim Teodorović piše prošlo je 80 godina od poznatog pohoda na Kuče. Obično se zaboravlja povod za odlazak crnogorske vojske, u čijem je sastavu bio i veliki broj Kuča, tj. onih koji su jedinu vlast viđeli na Cetinju. Išli su da spriječe izdaju i odlazak jednog dijela plemena Kuča na poklonjenje paši u Skadar.
Od tada ne prestaje licitiranje brojem žrtava, a sve sa ciljem uniženja knjaza Danila i vojvode Mirka, odnosno Crne Gore. Naravno, ne može se pravdati sramota crnogorskoga oružja koje je potegnuto na nevine žrtve, đecu, žene i stare osobe. Kako je utvrđeno nakon pohare, po spisku napravljenom od strane samih Kuča u avgustu 1856, tada je „Kučima ubijen 131 vojnosposobni muškarac, tri trudnice, pet žena i desetoro djece u kolijevci. Neka su ovi ljudi ponekoga i pridodali, to je ipak sitnica u odnosu na ono što je pridodao vojvoda Marko“ (Živko Andrijašević, Nacija s greškom, Podgorica, 2007, str. 42. I).
A vojvoda Marko Miljanov je krajem XIX vijeka, kada je bio u svađi sa knjazom Nikolom, donio spisak na kome je bilo puno više žrtava, pogotovu žena i đece – „i u kojem se tvrdi da je izginulo preko 250 Kuča, od čega su preko dvije stotine bile žene i djeca. Naravno, današnjim plemenskim patriotama, koji bezrezervno vjeruju ovoj vojvodinoj bezočnoj izmišljotini, ne pada na pamet da potraže i neko drugo svjedočenje” (isto). Na drugoj strani, formalno podržavajući Danila, Dušan Vuksan ne bira riječi kada govori o Cuci. Čak u jednom momentu navodi izvore koje je, u tekstu pisanom sedam godina ranije, 1931. u Zapisima, faktički ismijavao. To je konstatovao i V. Lukić: „Isti Vuksan kad govori o 1857, kad je Perović ubijen, na jednom mjestu podvlači: „U ovoj godini dogodila se još jedna neprilika Danilu (podvukao D. B. P.); ubijen je u Carigradu Stevan Perović Cuca! Zaista je čudno što o ovoj aferi u Arhivu ima vrlo malo materijala.“
Vjerovatno je da u Zadarskom arhivu postoji o svemu tome dragocjena građa, pošto je Austrija bila direktno zainteresovana za sve crnogorske emigrante, koji su na njenoj teritoriji našli utočište. To naročito važi za nepomirljivog Perovića kao njenog pitomca. Tako u Politici 1938. Vuksan piše: „Nade, koje je (Njegoš, prim. D. B. P.) polagao u sestriće nisu se ispunile. Naročito Stefan, zasipan od vladike gomilom zlata, kvario se iz dana u dan i postao pravi hohštapler. Da bi se to videlo navešću samo jedan detalj iz kotorskog policiskog arhiva, koji do sad nije bio poznat.
U maju 1856 podneo je Stefan Cuca, koji je tada bio potporučnik devete ulanske regimente, molbu Ministarstvu spoljnih poslova u Beču, da može pred svoje ime staviti titulu knjaz, koja mu pripada po njegovim pretcima, cuckim kneževima Bajkovićima.“ Potom je Vuksan objašnjavao da je Ministarstvo uputilo dopis guverneru Mamuli i službi u Kotoru da potvrde da li su te titule postojale.
Oni su, po Vuksanu, potvrdili da u Crnoj Gori nikada nije postojala kneževska porodica Bajković (nije pominjao kneza Bajka iz Gorskog vijenca) i da su opštine od više sela imale svoga šefa, koji se zvao knez, dok mu je služba trajala. Oko Danilova dolaska na vlast i sukoba poslije toga u tekstu je naveo izvode iz Danilova pisma „grafu Valevskom, francuskom ministru pretsedniku“: „Poslije rata s Omer pašom, moj stric Pero htjede da me zbaci s prestola i uvuče u svoju stranku Perovića Cucu, svoga sestrića. Pošto Pero nije imao djece obeća Peroviću da će ga proglasiti svojim naslednikom. Na taj način pobunio se protiv mene Perović Cuca da bi doveo Pera na vlast, a ne da traži svoja lična prava, jer je dobro znao da njegovo srodstvo sa Petrovićima po ženskoj liniji nije bilo dovoljno, da mu da pravo da ističe svoje pretenzije na presto crnogorski.“
O toj varijanti da Pero posini Cucu pisao je i B. Pavićević, kao o jednom od razloga za Danilovu mržnju. Dodatno je to podgrijano kada je Danilo od strane ruske diplomatije obaviješten da je i sami austrijski imperator primio Cucu u audijenciju. Na kraju Vuksan zaključuje: „Stefan je radio svim silama da naškodi Danilu. On je inicijator i pisac svih onih gadnih članaka, koji su izlazili protiv Danila u austriskim i srpskim novinama od 1853 do 1857 godine.
Dok se Stefan skitao po Austriji i Srbiji, Danilo nije na njega obraćao mnogo pažnje, nije mu bio opasan, ali kada je Cuca pošao za Carigrad, Danilo se pobojao njegovih spletaka sa Portom i pristupio je drastičnom rešenju – naredio je jednostavno jednom Crnogorcu da ga ubije, što je ovaj i učinio na samoj kapiji ruskog carigradskog poslanstva.“
Ovoj konstrukciji o ubijstvu na „kapiji ruskog carigradskog poslanstva“ vratićemo se kasnije. Stefan Cuca je sredinom marta 1857. podnio ostavku na službu u ulanskoj regimenti u Gracu. Poslije toga je otputovao za Carigrad. Većina priča o njegovom boravku u prijestonici Turske i o tome što je tamo radio nastajala je na bazi pojedinih prepričanih „śedočenja“, što je stvaralo jednosmjerna tumačenja. Zato su mnoge pretpostavke, publikovanjem dokumenata koji dugo nijesu bili dostupni, dovedene u pitanje ili su se pokazale pogrešnim.
Osnovni podaci govore da je Cuca bio u Carigradu đe je htio kod Porte da poradi na uspostavljanju dobrih odnosa sa Turskom, odnosno, po nekim kazivanjima, da je htio neki dobar položaj za sebe, ali i da je tu bio na proputovanju za Rusiju, preko Odese do Sankt Petersburga, kao krajnjeg odredišta: „Perovićeva namera da iz Carigrada preko Odese otputuje za Petrograd, njegovi dobri odnosi sa ruskim predstavnikom u Carigradu od koga je tražio i neke usluge, u doba kad je Rusija bila prekinula sve odnose sa knezom Danilom i pokušavala ga zbaciti sa prestola, bio je jedan razlog više da se knez Danilo odluči da preko svojih ljudi izvrši atentat protiv Perovića“ (D. Stranjaković, Pitanje sizerenstva, Zapisi, str. 340). Uveče, 10. juna 1857, dok je Bujukderom u Carigradu, šetao između sekretara ruskog poslanstva Novikova, srpskog kapućehaje Petronijevića i njegovog sekretara (kod D. Stranjakovića se, malo nejasno, navodi izvještaj austrijskog predstavnika, da je Cuca šetao sa „sekretarom ruske ambasade u Carigradu i srpskim Kapu Ćehajem, svojim školskim drugom Nikolajevićem!), na njega je pucao Joko Kusovac. Sa Kusovcem su kao pomagači bili Andrija Smokovac i Krsto Spičanin.
Moguće je da je i jedan od njih pucao u Cucu, ali je najvjerovatnije Kusovac ispalio dva metka. Smrtno ranjen, Stefan Cuca umro je izjutra, 11. juna 1857. godine. Da bi se što potpunije rasvijetlile okolnosti oko ubijstva Stefana Perovića Cuce i dalo više podataka o izvršiocima ovog atentata, napravićemo uvid u pisanje tadašnje štampe, pregled tekstova autora koji su se bavili ovom temom, kao i izvještaja koji su kasnije postali dostupni. Da ne ponavljamo više koliko je od svega napisanog bilo postavljeno na prilično labavim konstrukcijama ili je predstavljalo samo puku preradu nekih glasina, koje su vremenom postale „pouzdani“ podaci. Ipak, postoje i autori koji su na osnovu raspoloživih dokumenata pokušali da daju što realniji prikaz dešavanja uoči i nakon mučkog ubijstva Stefana Perovića Cuce.
O smrti Stefana Perovića Cuce pisala je sva južnoslovenska štampa. Isto tako „Cucino ubistvo prokomentarisano je tada gotovo u svoj evropskoj štampi“. Osuđujući zločin, donosili su kratke notice ili davali opsežne izvještaje, uz Cucinu biografiju i ocjenu da je atentat najvjerovatnije naručio Danilo. „Svi su listovi u jugoslovenskim zemljama osudili takav čin i takav metod odnosa prema političkoj emigraciji. Čak je i novosadski „Srpski dnevnik“, list, svakako, najviše naklonjen knjazu i Crnoj Gori, osudio ovakav postupak.
On je knjaza direktno optužio kao krivca za ovaj zločin. U opširnom članku, posvećenom Perovićevoj pogibiji precizno se, čak, navodi da je gotovo istovremeno s Perovićevim dolaskom iz Beča u Carigrad doputovao sa Cetinja knjažev povjerenik pop Joko Kusovac. Teške riječi sa stranica „Srpskog dnevnika“ nijesu mogle biti prijatne prijateljima Crne Gore po jugoslovenskim zemljama.“
