Naš sagovornik ističe da je ovaj podatak vrlo vjerovatan, jer to dokazuju i posljednja geološka dešavanja u selu, kada je prije nekoliko dana ogroman dio puta koji spaja Limljane sa Virpazarom bukvalno razdrobljen.
-Tako je i tada crkva „odšetala“ zajedno sa dijelom brijega na kojem i danas stoji. Ovo svojevrsno čudo, koje nije zapamćeno u okruženju, stvorilo je od ove male kapelice veoma poštovano mjesto, jer nikome, pa ni naiskusnijim seizmičarima, nije jasno kako se crkva očuvala u životu- kaže Zagarčanin.
Arheolog navodi podatak da je prije nepogode, koja se po predanju dogodila krajem 19. vijeka, crkva bila orjentisana istok –zapad, a danas je jugoistok-sjeverozapad. Zagarčanin ističe da se ne zna tačno kada je crkva sagrađena, kao što se pouzdano ne zna kako se našla na mjestu na kome se danas nalazi, ali neosporno predstavlja pravo spomeničko blago.
Zidovi posebne čvrstine: „Smatra se, na osnovu arhitekture, da je rađena najkasnije u 17. vijeku, u duhu primorskog graditeljstva, prožetog nekim lokalinim uticajima koji se vide na profanoj arhitekturi najbližeg crmičkog okruženja. Zidana je od kvadratnih tesanika slaganih u pravilne redove i utopljenih u veoma kvalitetan crvenkasti malter, koji se spravlja od kreča sa dodatkom tucane opeke i crljanice ( crvene gline) koje ima u blizini. Tako jaka malterna masa je izuzetan izolator, a zidovi spajani ovom tehnikom su izuzetne čvrstine, zato i ne čudi što su uspjeli da odole nepogodi“, kaže, naš sagovornik.
Crkva je jednobrodna, sa polukružnom apsidom koja je nakada bila na istoku (danas je na jugoistoku), podjeljena sa dva prislonjena pilastra na dva traveja. Ispod jednostavno profilisanog krovnog vijenca nalaze se otvori za ventilaciju, rađeni od tigli, pomoću kojih je dim od svijeća spriječavao zagušenje molitvenog prostora. Takvih ima na velikom broju stambenih kuća u selima duž Primorja, pa se osjeća i lokalni duh kojeg je graditelj unio, ne samo preko simbolike, nego i načinom osmišljavanja proporcija i koncepcijom, objašnjava karakterističnu arhitekturu crkve Zagarčanin.
Tu su, kaže, i otvori, po 14 na počnim spoljnjim zidovima i 10 na apsidi, i oni imaju i ornamentalnu vrijednost, pa tako ritmički teku u ravnoj liniji, obuhvatajući tri strane, osim pročelja. Po dva prozora sa strana i jedan na apsidi, kao i mali otvor i naknadno umetnuta rozeta na glavnooj ulaznoj fasadi, daju dovoljni svjetolsti da se u crkvi mogu vršiti molitve i u najtmurnijim danima. Arheolog naglašava da je interesantna vitkost i visina ove građevine (ako se gleda sa strane). Sjeveroistočni zid se spušta dosta ispod temelja apside, pa se dobija utisak da je građevina osmišljena kao kapela- kripta, sa prostorom za osarijum (kosturnicu), ispod sadašnjeg poda.
Porta sa stećcima: Za crkvu Svetog Tome je zanimljivo da se ispred nje nalaze stećci u vidu sanduka. Ovi masivni mramori ukrašeni su jednostavnom ornamentacijom. Najiteresantniji stećak je sa lijeve strane ulaza u crkvicu. Na njemu je uklesan antropomorfni krst, sastavljen iz tri dijela, koja mogu da čine cjelinu: kruga (glava), vijugave linije (ruke i trup) i obrnutog latiničnog slova U (noge), tako da predstavljaljaju stilizovano ljudsko biće raširenih ruku i nogu. Drugi stećak ima krug u gornjem dijelu, što je izuzetno česta pojava kod stećaka u ovim krajevima od 15-17. vijeka, kao na Beškoj, Prečistij Krajinskoj, Moračniku, Starčevu, a ima ih i u Gluhom Dolu, nešto mlađih, sa stilizovanim simbolima, priča o specifičnostima ovih nadgrobnih spomenika Zagarčanin.
Inače, crkva je u funkciji jednom godišnje, na dan Svetog Spiridona, poslužbicu bratstva Klisić. Toga dana, 25. decembra, vrši se pomen i pravi se zajednički ručak.
No, ono što je poseban kuriozitet je da je crkva netaknuta, zajedno sa grobljem, tokom istorije, uprkos klizištima koja prate sudbinu sela Limljani, ostala sačuvana do današnjih dana, preživjela je i veliki zemljotres iz 1979. godine.
S. Kapetanović
foto: arhiva Barinfa
