Zato bih volio da se ovaj tekst pročita sa dužnom pažnjom jer su tekstovi koji se bave suvoparnim naučnim činjenicama malo atraktivni za čitanje. Korist koju će čitaoci imati je sprečavanje mogućnosti da ih obmanjuju samozvani stručnjaci za sve i svašta. Unaprijed se izvinjavam za dužinu teksta jer je ovo najkraći mogući način kojim se mogu obuhvati sve značajne ličnosti i teorijske naučne postavke.
Zemlja, država, nacija: Termini zemlja, država i nacija, iako se vrlo često posmatraju jednoznačno, u suštini su različiti. Država je politički entitet sa suverenom vlašću na tačno označenoj teritoriji (zemlji ). Da bi se neki entitet kvalifikovao da bude država mora da ispuni neophodne uslove, a to su: tačno definisana teritorija, stanovništvo koje stalno živi na toj teritoriji, vlast koja upravlja u ime stanovništva na cijeloj teritoriji i mogućnost stupanja u političke, ekonomske, kulturne i druge odnose sa drugim državama. Pod suverenom državom se podrazumijeva država koja nema veći politički autoritet iznad sebe.
Za razliku od države i državljanstva narod, nacija i nacionalnost nijesu ustavno pravne kategorije. Pripadnost narodu ili naciji je slobodna i izvan je zakonskih okvira bilo koje države. NACIJA je NAROD koji ima svoju državu koja nosi njegovo narodno ime i čijim ustavom je precizirano da je ta država matična država ili domovina određenog naroda. Ovo su opšteprihvaćene definicije i nijesu predmet sporova. Definicije naroda, nacije i nacionalnosti su u domenu istorijskog, socioloskog i filozofskog istraživanja i obrade. Za nastanak i značenje nacije navode se razni aspekti. Neke od ovih odrednica ujedno predstavljaju i ključne indikatore prilikom definisanja nacionalnog identiteta. Mnogi autori naciju i nacionalni identitet diferenciraju po tome što prvu definišu objektivnim političkim dimenzijama, a drugu subjektivnim dimenzijama.
Još je Weber smatrao da se rasna pripadnost razlikuje od nacionalne po tome što je rasna stvarno zasnovana na zajedničkom porijeklu, dok nacionalnu grupu čini subjektivno vjerovanje u zajedničko porijeklo (Weber, 1922). Rase se razlikuju po objektivnim, a nacionalne grupe po subjektivnim karakteristikama, dok je nacija politička kategorija.
Pojam identiteta, bilo kolektivnog bilo individualnog A. Kabrala definiše tako što izdvaja nekoliko konstituivnih elemenata:
1. shvatanje identiteta pojedinca ili grupe kao biosociološkog kvaliteta nezavisnog od volje tog pojedinca ili grupe, a koji dobija značenje samo ako se izražava u odnosu na druge pojedince ili druge ljudske grupe
2. shvatanje identiteta kao odnosa/relacije prema drugome/ drugima: identitet identifikuje i razlikuje;
3. istorijska priroda (promjenljivost) identiteta: kao kvalitet identitet je promjenljiv, jer su i biološke i sociološke činjenice koje ga određuju promjenljive;
4. relativnost identiteta u odnosu na kontekst i/ili druge identitete (Kabral prema Stojkoviću, Stojković, 1999: 21, 22).
A. Smith naznačava sljedeće principe kao obilježje nacionalnog identiteta:
1. istorijska teritorija/domovina: shvatanje da su nacije teritorijalno omeđeni entiteti, te zahtjevaju sopstvenu domovinu;
2. zajednički mitovi i istorijska sjećanja;
3. zajednička masovna, javna kultura: pripadnici nacije posjeduju zajedničku masovnu kulturu i zajedničke istorijske mitove i sjećanja;
4. zajednička zakonska prava i dužnosti svih pripadnika nacije u okviru zejedničkog pravnog sistema;
5. zajednička ekonomija, sa teritorijalnom mobilnošću pripadnika nacije: u okviru nacije postoji zajednička podjela rada i sistema proizvodnje.
Spoljnje i unutrašnje funkcije nacionalnog identiteta: Teritorijalna, ekonomska i pravno-politička dimenzija nacionalnog identiteta predstavljaju spoljne funkcije nacionalnog identiteta, dok etnička i kulturna dimenzija čine unutrašnje funkcije nacionalnog identiteta. Teritorijalna funkcija nacionalnog identiteta pretpostavlja da nacija, odnosno njeni pripadnici, određuju društveni prostor za odvijanje svakodnevnog života, ali i granice tzv. istorijske teritorije koja definiše određenu zajednicu u vremenu i prostoru. Ekonomska funkcija nacionalnog identiteta pretpostavlja da nacija odnosno njeni pripadnici posjeduju kontrolu nad teritorijalnim resursima, radnom snagom, te jedinstvenom podjelom rada i raspodelom resursa među pripadnicima. Pravno-politička funkcija nacionalnog identiteta podrazumjeva legitimisanje zakonskih prava i dužnosti pravnih institucija koje određuju i odražavaju specifične vrijednosti i osobine nacije, tradiciju i običaje.
Etnička i kulturna funkcija nacionalnog identiteta pretpostavljaju:
1) obezbjeđivanje društvenih spona između pripadnika nacije koje su sadržane u zajedničkim vrijednostima, simbolima, tradiciji: zastava, moneta, himna, spomenici, ceremonije itd.;
2) socijalizaciju pripadnika nacije kao „državljana“ i „građana“ koja se danas postiže standardizovanim, obaveznim, masovnim i javnim sistemima obrazovanja;
3) određivanje i lociranje pojedinačnih identiteta/pojedinačnih „ja“ kroz prizmu nacionalnog identiteta (Smit, 1998: 32-36).
Pozivajući se na Kabralov pristup određenju identiteta, u Smithovom shvatanju izostaje razmatranje istorijske prirode (promjenljivosti) nacionalnog identiteta kao i sa njim povezano razmatranje relativnosti nacionalnog identiteta u odnosu na kontekst i/ili druge nacionalne identitete.
Kad je u pitanju etnički identitet i etničke grupe/etnije Smithov koncept pretpostavlja etničku grupu kao vrstu kulturnog kolektiviteta koja ističe ulogu mitova i istorijskog sjećanja, a čija je odlika jedna ili više kulturnih razlika po vjeri, običajima, jeziku ili institucijama. A. Smith izdvaja šest atributa etničke zajednice/etnije:
1. kolektivno vlastito ime;
2. mit o zajedničkim precima;
3. zajednička istorijska sjećanja;
4. jedan ili više diferencirajućih elemenata zajedničke kulture;
5. povezanost sa određenom „domovinom“;
6. osjećanje solidarnosti kod značajnih djelova populacije. (Smith 1998.)
Dok je veza etnije i određene teritorije simbolička i istorijska, veza nacije i teritorije je faktička jer nacije posjeduju teritorije (Smith 1998.).
F. Barth u tekstu pod nazivom Ethnic Groups and Boundaries (Etničke grupe i njihove granice) objavljenom 1969. godine (viđeti u: Putinja, Stref-Fenar, 1997: 211-259) umjesto „statičnog“ shvatanja etniciteta nudi „dinamičko“ poimanje. To znači da etnički identitet nije nepromjenljiv i aistoričan skup „kulturnih crta“ (vjerovanja, vrijednosti, jezika, normi, simbola, obreda, običaja itd.).
Oslanjajući se na Barthovo poimanje etniciteta, P. Poutignat i J. Streiff-Fenart obrazlažu svoje stanovište koje u odnosu na Barthov koncept etniciteta pruža kriterijum kojim se etnicitet razlikuje od ostalih kategorija kolektivnog identiteta, a to je orijentisanje etniciteta prema prošlosti. ( Lapierre u: Putinja, Stref- Fenar, 1997)
Mit o zajedničkim precima i zajednička istorijska sjećanja (Smith), orijentisanje prema prošlosti, odnosno vjerovanje u zajedničko porijeklo pripadnika etnije, te formiranje i održavanje etnija napajanjem na izvorima „nataložene istorije“ (Poutignat, Streiff-Fenart), jesu specifične karakteristike etniciteta koje upućuju na promišljanje odnosa etniciteta i (kritičke) kulture sjećanja kao segmenta kulturnog identiteta.
Nije moguće dati jedan kriterijum za klasifikaciju teorijskih koncepata nacionalnog identiteta. Izdvojićemo tri grupe teorijskih prikaza, od kojih ćemo detaljnije razmatrati prve dvije.
a) Pitanje prirode nacionalnog identiteta - primordijalizam vs. instrumentalizam, konstruktivizam, funkcionalizam;
b) Ključne odrednice u definisanju nacionalnog identiteta;
c) Povezanost političke i ekonomske moći sa nacionalnim identitetom.
Primordijalizam i njegovi nedostaci: Primordijalizam polazi od načela da je nacionalni identitet fiksan i trajan, nepromjenljiv u toku života. On je čvrsta i osnovna, bazična ljudska kategorija, data rođenjem (Cornell, Hartman, 1998), vezuje ljude prađedovskim porijeklom (Putinja, Žoslin- Fenar, 1997), obojen iracionalnim, neizrecivim osjećanjima.
Osnovni nedostaci primordijalnog pristupa su:
- Ima slučajeva da pojedinci imaju dvojni identitet (prepoznajemo ih i u Crnoj Gori);
- Nacionalni identitet nije za svakoga najbitnija, najvažnija i presudna dimenzija;
- Nacionalni identitet izgrađuje se i mijenja u toku života, i zavisan je od šire društvene situacije;
- Nijesu rijetki ni slučajevi u kojima dolazi do mijenjanja nacionalnog identiteta u toku života;
- Iza iskaza o nacionalnom identitetu (Srbin, Crnogorac, Hrvat, Englez, ....) stoji čitav spektar najrazličitijih značenja.
Kompromis u tumačenju suprotnih koncepcija je moguć jedino ukoliko se one ne shvataju dihotomno, nego kao kontinuum na čijem jednom kraju je primordijalistički ekstrem, datosti i nepromjenljivosti nacionalnog identiteta (Horowitz, 2000). Na drugom kraju tog kontinuuma je instrumentalistički ekstrem, promjenljivosti i fluidnosti nacionalnog identiteta (birth – choice continuum). Savremena istraživanja nacionalnog identiteta nemaju u osnovi jednu teoriju, niti zastupaju jednu od ove dvije krajnjosti. Mahom su bazirana na kritikama primordijalističkog pristupa, na naglašavanju dinamičkih i relacionih odnosa među nacionalnim grupama.
Kombinovani pristupi: Mnogi noviji pristupi kombinuju pojedine aspekte instrumentalističkog i primordijalističkog objašnjenja nacionalnog identiteta. Jedan od njih je i konstruktivistički pristup (Cornell, Hartman, 1998). Nacionalni identitet se izgrađuje, konstruiše tokom života i stvar je izbora pojedinca, ali ponekad je predstavljen dubokim neizrecivim i nepromjenjivim vezama.
Još jedan teorijski pristup koji predstavlja suprotnost primordijalističkom je situacionistički pristup. On naglašava društveni značaj za definisanje i intenzitet nacionalnog identiteta. Postoje određene društvene okolnosti koje potenciraju razvijanje nacionalnog identiteta kod svakog pojedinca.
U grupu teorijskih pristupa koji predstavljaju antipod primordijalističkom pristupu su i oni koji naglašavaju funkcionalnost nacionalnog identiteta. Jaka vezanost za sopstvenu naciju se najčešće shvata kao rigidna i negativna, uprošćena i netačna percepcija, posljedica konformizma (Devereux, 1990). Međutim, nacionalni identitet može biti i funkcionalan za pojedinca, ukoliko mu se ne pridaje prevelika važnost i ukoliko ne ugrožava ostale identitete (Calhoun, 1994).
Neki teorijski pristupi naglašavaju objektivni, a neki subjektivni aspekt nacionalnog identiteta. Tako Smith pravi razliku između zapadnog i istočnjačkog modela nacije i nacionalnog identiteta (Smit, 1998). Ova dva koncepta donekle odgovaraju dualizmu primordijalizam/ instrumentalizam. Pod zapadnim shvatanjem se podrazumjeva definisanje nacije po teritorijalnom principu, koji uključuje postojanje političke zajednice, zajedničkih političkih institucija, i jednakost svih građana. Dakle, teritorija i formalno državljanstvo određuje nacionalnu pripadnost i samim tim i nacionalni identitet. Nezapadno shvatanje nacije, primarnost daje subjektivnim osjećanjima vezanosti za lozu i prađedove. Nacija se shvata kao kolektivni identitet koji se prenosi kroz mitove, arhetipove, zajedničku istoriju, kulturu i jezik. Objektivne definicije nastoje da u objektivnim društvenim i istorijskim kategorijama pronađu određenja nacije (jezik, državnost, religijska pripadnost, ...). Subjektivne definicije nacije insistiraju na individualno i kolektivno psihološkoj dimenziji nacionalnog identiteta.
Benedikt Anderson (Benedikt, 1998) u maternjem jeziku vidi inheretno i suštinsko obilježje nacionalnog identiteta. Pri tom je za nacionalni identitet važan LOKALNI DIJALEKT I NAČIN GOVORA, MNOGO VIŠE OD NACIONALNOG JEZIKA (podvukao S.J.).
Po nekim autorima nacionalni identitet može biti definisan kontinuumom koji polazi od vidljivih do nevidljivih indikatora (Horowitz, 2000). Vidljivi indikatori su znaci dati rođenjem i vidljivi golim okom kao što su: visina, fizionomija, boja kože..... i bihejvioralni pokazatelji: oblačenje, spoljašnji izgled... Nevidljivi indikatori proizilaze iz jezika i kulture: akcenat, gramatika, imena, rječnik... Što su indikatori vidljiviji, to su pouzdaniji i teže promjenjivi. Hrnjica razlikuje nacionalni identitet kao socijalni i kao psihološki fenomen (Hrnjica, 1996). Očigledno je nemoguće generalizovati odrednice nacionalnog identiteta koje bi važile u svim okolnostima i za sve nacije, već ih treba analizirati uvijek u socijalnom, političkom, ekonomskom i istorijskom kontekstu (Steinberg, 1989; Hannerz, 1996).
Za formiranje nacionalnog identiteta primaran kontrast prema drugima: Nacionalni identitet će se formirati samo u prisustvu i kontrastu prema drugim nacijama, i u stalnom redefinisanju u zavisnosti od odnosa prema drugim grupama. Kada znamo ko smo, dijelom to znamo i zbog toga što znamo što nijesmo! Nacionalni identitet jeste jedna kategorija za razvrstavanje ljudi i za svrstavanje pojedinca u date kategorije (Devereux, 1975).
Postoji čitava grupa objašnjenja nacionalne pripadnosti, koje nacionalne konflikte svode na klasne, ekonomske i političke konflikte (Steinberg, 1981; Hannerz, 1996; Gelner, 1997; Putinja, Stref- Fenar, 1997; Horowitz, 2000). Po ovim autorima nacija je lažni fenomen savremenog svijeta, kojim se objašnjavaju već definisane nejednakosti među grupama uslijed klasnih razlika.
Gelner (Gelner, 1997), polazi sa pozicija antiprimordijalizma, smatrajući da nacionalna pripadnost nije nikakva datost. Nacionalna pripadnost nije prirodan, već retrogradan oblik klasifikacije ljudi i nema nikakvu objektivnu zasnovanost. Posjedovanje nacionalnosti nije inherentni ljudski atribut, iako na prvi pogled izgleda kao da to jeste suštinska ljudska kategorija. Po Gelneru obrazovanje je ključna odrednica čovjeka i njegova daleko najdragocjenija investicija.
I drugi autori u klasnim, socijalnim razlikama vide uzrok nacionalne i kulturne različitosti (Steinberg, 1981; Hannerz, 1976). Biološka objašnjenja nacionalnih razlika zamjenjena su kulturološkim objašnjenjima.
Vrlo se često skup psiholoških osobina karakterističnih za jednu naciju (Nahirny, Fishman, 1965) navodi kao važan element identiteta. U ovakvoj vrsti analize se dolazi do tipa ličnosti karakterističnog za određenu naciju (ethnic personality) i do specifičnog oblika ponašanja za tu naciju (Devereux, 1975). Navode se konkretne osobine ličnosti (lažljivi, hrabri, pametni, ponosni..) specifične za naciju, i opisuje se prototip odnosno tipični predstavnik. Npr. za nas Crnogorce se vezuju atributi hrabrosti, ljudskosti, poštenja, odnosno, to je slika koju mi imamo o sebi. Većina pripadnika jedne nacije ima veoma snažne ideje o tipičnim karakteristikama i oblicima ponašanja pojedinih etničkih grupa. Ideje se crpe iz medijske predstave o pojedinim etničkim grupama i iz ličnog iskustva.
Nadam se da sam ovim tekstom bar malo približio čitaocima ovu temu i učvrstio stavove onih koji svoju pripadnost crnogorskoj naciji prepoznaju i kao subjektivanu i kao objektivnu. Ako ništa drugo, ovaj tekst potvrđuje besmislenost tvrdnji o konsezualnom definisanju pojma nacije, kao i besmislenost davanja nacionalnoj pripadnosti karakter rase a ne subjektivnog vjerovanja u zajedničko porijeklo.
Slobodan Jovanović
