,,Minijaturna Evropa u Londonu“ - kovanica britanske štampe odslikava sazvježđe izbjeglih vlada, predsjednika i monarha u prijestonom gradu na Temzi tokom Drugog svjetskog rata. Nadomak kraljevskog St. James’s parka samuje divno zdanje boje vanile; sjedište Francuskog nacionalnog komiteta i oružanih snaga na čelu s generalom Šarl de Golom, docnije predsjednikom Francuske. U ljupkoj vili ukrašenoj cvijećem na Čester skveru bila je rezidencija nizozemske kraljice Vilhelmine, dok je vlada obavljala aktivnosti na užurbanom Pikadiliju. Belgijska vlada i štab za regrutovanje dobrovoljaca ušuškani na prestižnom Eaton skveru, a elegantna, u luku izvijena avenija Vilton kresent dom luksemburške vlade. Istrajna neustrašivost poljskih pilota počev od čuvene ,,Bitke za Britaniju“ i zadivljujuća odvažnost čehoslovačkih patriota u eliminaciji visokog zvaničnika Trećeg Rajha, ogrezlog u Holokaustu, Rajnhard Hajdriha, ukazuje na angažovanost poljske i čehoslovačke vlade u Londonu i čvrste veze sa državnim i vojnim strukturama Ujedinjenog kraljevstva.
Od brdovite Škotske do Engleske sazdane su i blisko održavane relacije norveškog kralja Hakona i vlade značajne skandinavske države sa britanskim vlastima, dok je njihova trgovačka flota na raspolaganju savezničkoj floti u borbi protiv fašista. Blagodeti luksuznog hotela „Kleridž“ u srcu elitne, londonske četvrti Mejfer godile su Karađorđevićima uprkos ratnim strahotama i pogibijama sunarodnika u okupiranoj Jugoslaviji.
Gromovita revolucija
Većina izbjegličkih vlada isijavala je dominantno rojalističku notu svojih zemalja. Uživale su u punom kapacitetu diplomatske privilegije i imunitete i status međunarodno priznatih vlada. U boemskoj četvrti Soho, u srcu Londona, u zaklonitoj Din strit tokom 19. vijeka živio je Karl Marks, tvorac „Kapitala“ i „Manifesta Komunističke partije“, sahranjen u opštini Kemden. Uprkos tome, ideje besklasnog društva, bjehu uzapćene u Vestminsteru, istorijskom, državnom i diplomatskom središtu Velike Britanije. Sjaj vladarskog žezla starovremenske engleske monarhije i nadmenost gizdavog plemstva, raskošni, stoljećima ukrašavan aristokratski vez zemlje uticajnih, raskalašnih lordova, očekivano obasjava, pruža snažnu naklonost i daje sigurnost poimanju društvenih odnosa i državnog uređenja za visoki, imućni stalež, uz izraženu klasnu odvojenost. Sljedstveno glasoviti britanski premijer ser Vinston Čerčil, drevni plemićki soj, pruža utočište i podršku izbjeglom kralju i vladi Jugoslavije; nastoji dalekosežno razmišljati o budućem restauriranju kraljevina u Evropi, nakon kraja rata. Ipak, sve biva prekinuto jednom gromovitom, socijalističkom revolucijom. Vodio je bitku jedan častan svijet idealista, utopista, kosmopolita, koji za svojim idejama hitro hrle i ka Španiji, bore se protiv fašista generala Franciska Franka. Požrtvovano preko Pirineja, iz koncentracionih logora, vraćaju se matici i nastavljaju nemilosrdni rat do istrebljenja protiv nacizma i fašizma, saradnika okupatora raznih znamenja, uvjerenja i nečovještva mračnih boja. Napajani iskonskim vrijednostima i vrlinama neustrašivih predaka, crnogorski komunisti s neviđenom hrabrošću uvijek prvi u borbi za slobodu, socijalnu pravdu, solidarnost i jednakost, nadasve za bratstvo i jedinstvo naroda i narodnosti.
Prijateljstvo plemića i komunista
Misteriozne ,,Special Operations Executive (SOE)“ poznatije kao ,,Čerčilova tajna armija“ osnovane 1940. godine u okviru ministarstva ekonomskog ratovanja, dejstvovale su u okupiranoj Evropi protiv fašističkih osvajača. Među njihovim oficirima bjehu ličnosti od najvećeg povjerenja premijera Vinstona Čerčila, čak njegovi lični izaslanici pri Vrhovnom štabu Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, čija herojska borba i strahovite žrtve u borbama protiv okupatora, probija magle lukavstva i neistina nad Temzom, satkane od podmukle propagande izbjegle jugoslovenske vlade i kralja!
Kako je izgledao susret slavnih partizanskih komandanata s britanskim, savezničkim, visokim oficirima, brigadnim generalom Ficroj Maklejnom i kapetanom Viljem Dikinom? Obojica aristokratskih, zlatnih korijena, podnjivljeni porodičnim duhom konzervativizma i prestižnim obrazovanjem Itona, Kembridža, Oksforda, svjetonazora o komunizmu, poput nedokučivih razdaljina između planeta. Kolonijalna gordost, imperijalni pogledi na svijet i uzdržanost, isparili su tokom herojskih podviga golorukih proletera sa Sutjeske, Zelengore i drugih bojišta, istorijskog zasijedanja AVNOJA u Jajcu, na kojima su zajedno blistale crvene zvijezde petokrake i elegantni grbovi Ujedinjenog kraljevstva. Visoko su cijenili viteške odlike i odvažnost partizana, poimanje tradicije slobodarstva i nepokornosti osvajaču. Nadasve iskovali su neraskidivo, iskreno prijateljstvo u ratu s partizanima, komunistima. Oštroumno klesali analitičke, filigranski precizne izveštaje Britanskoj komandi u Sredozemlju, državnim institucijama u Londonu, čime se ruši zid nezaslužene izolacije i dokumentuje, utvrđuje istina o Narodnooslobodilačkoj borbi.
Decembarske noći u Kairu 1943. rezidencija britanskog ambasadora imala je najvažnijeg gosta, ser Vinstona Čerčila, kojem satima, iscrpno, pedantno, s vojničkom lupom na svakom detalju, istinito i tečno raportira Viljem Dikin o herojstvu i podvizima partizana, sramnoj ulozi saradnika okupatora, što je već bilo naznačeno i potkrijepljeno izvještajima brigadnog generala Ficroj Maklejna.
Čerčil odaje priznanje
Ubrzo u britanskom parlamentu odjekuju Čerčilove riječi, čiji londonski eho odzvanja daleko i resko, državnički postojano i jako: ,,Veoma vješto vođeni, organizovani na principu gerile, partizani su u isti mah neuhvatljivi i smrtno opasni. Oni se nalaze čas tu, čas tamo; oni su svuda i na svakom mjestu. Njemci su protiv njih organizovali ofanzive velikih razmjera, pa ipak su partizani svaki put, čak i kada su bivali opkoljeni, izmicali – pričinjavajući mnogo muka i nanoseći neprijatelju gubitke… Čitav pokret je dobio svoj pečat i oblik, a da nije izgubio osobinu gerile, bez koje svakako ne bi mogao uspjeti. Oko ovih herojskih snaga, i u okviru njih, razvio se jedan nacionalni i objedinjavajući pokret. Komunisti imaju tu čast da su njegovi pokretači; ali kako je ovaj pokret dobijao u snazi i broju, tako se obavljao jedan proces modifikacije i objedinjavanja na koji su se nadovezala nacionalna shvatanja. U maršalu Titu partizani su našli istaknutog vođu koji se proslavio u borbi za slobodu“. (House of Commons, Official Report 22. 2. 1944)! Govor iz srca hiljadugodišnje monarhije, kolosalni doprinos pravednosti krvave epopeje Narodnooslobodilačke borbe u britanskoj i svjetskoj javnosti!
Kada je čuvena Šesta lička proleterska divizija junačkom borbom 25. maja 1944. slomila tajnu, opasnu, nacističku operaciju ,,Konjički skok“ tokom desanta na Drvar, iz neprijateljskog obruča se probijaju maršal Tito i major Randolf Čerčil, sin britanskog premijera. Poštovanje dostojno antičke, ratničke tradicije, znakovito kod Crnogoraca, kada je sin državnika, vojskovođe i bliskog saveznika uz tebe na strašnom bojnom polju, daruje nepocjenljiv značaj granitnog, uzajamnog povjerenja i duboke vjere u konačnu pobjedu. Povijesni susret Čerčila i Tita, 12. avgusta 1944. u Kazerti, poput blagodeti mediteranskog sunca imalo je blagotvorni uticaj na razvoj i tok međunarodnog priznanja Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije.
I ponovo u britanskom parlamentu zaslužena oda Narodnooslobodilačkom pokretu od premijera Vinstona Čerčila: ,,Ja sam najozbiljniji podržavalac maršala Tita u inostranstvu. Prošlo je više od godinu kako sam ja sa ovog mjesta upoznao svijet sa herojstvom njegovih gerilaca. On je jedan od mojih najboljih prijatelja, a poštovani član ovog doma, narodni poslanik za Preston (major Randolf Čerčil) sada se nalazi sa njim ili sa njegovim snagama. Ja se najozbiljnije nadam da će se dokazati da on može biti i spasilac i ujedinitelj svoje zemlje, kao što je van svake sumnje sada njen neosporni gospodar“. (House of Commons, Official Report 18. 1. 1945)!
,,Volio bih da me brane Crnogorci“
Pobjednički karakter, neviđenu hrabrost i prkos crnogorskih partizana, očarali su violentnog Škota Ficroj Maklejna, koji nakon rata, u društvu narodnog heroja Veljka Milatovića, odaje priznanje okupljenim borcima i našoj ponositoj zemlji Crnoj Gori: ,,Ako bih opet ikada bio u ratu želio bih da me, pored mojih Škotlanđana, okružuju i brane Crnogorci. I kada bih mogao da se ponovo rodim, poslije Škotske, volio bih da to bude u Crnoj Gori“.
Dikin se divio duhu crnogorskih partizana
Otmjeni Englez, briljantni intelektualac, poslije rata i rektor Sv. Antoni koledža u Oksfordu Viljem Dikin divio se neustrašivosti, slobodarskom duhu crnogorskih partizana, našoj istoriji, o čemu ostavlja vrijedno svjedočanstvo u knjizi „The Embattled Mountain“ (Bojovna planina) u kojoj opisuje Crnu Goru i svoje prijatelje iz rata, glasovite Crnogorce: „Peko Dapčević je otvorenog karaktera i oštar u prosuđivanju ljudi, bio je komunistički kondotijer, sav u iskonskim tradicijama gerilskog ratovanja, prekaljen iskustvima iz Španije. Izgledao je neposlušan, što je slabo skrivalo jedan britak i hladan um i sposobnost brzog rasuđivanja.
Kad bi poklonio svoje povjerenje i prijateljstvo, bilo je to za vječna vremena. Uživao sam u njegovom društvu; Milovan Đilas se odlikovao izvanrednom fizičkom hrabrošću crnogorskih plemena, odgajan u generacijama komitskih družina, koje su vršile prepade na turske granice i odbijale austrougarske napade na puste tvrđave toga područja. Njegovi zemljaci bili su prirodni nasljednici epskog svijeta, čistog i nepokvarenog, koji se upravljao po zakonima časti, usađenim s poetskom pronicljivošću u prirodu čovjeka. U Trinaestojulskom ustanku bio je beskompromisan i ekstreman na crnogorski način; Pukovnik Velimir Terzić, za članove Britanske misije bliska osoba, posebno tokom Bitke na Sutjesci; Jugoslovenski komandant Sava Kovačević, crnogorski heroj, prema vjekovnoj epskoj tradiciji savjetovao se sa svojim komandantima u noći 12. juna. Sava Kovačević vodio je svoje Crnogorce preko Sutjeske.
Kovačević je osjetio da taj juriš mora predvoditi lično. Izvukavši svoj pištolj, pošao je naprijed, uz strmu usku stazu između drveća. Okrenuo se da bi uzviknuo borbeni poklič: ′Naprijed, proleteri′ i ubrzao svoj dugi korak. Njemački rovovi bili su dvadesetak metara ispred njega“.
(Autor je crnogorski diplomata)
