Iz štampe sam saznao da je aktuelizovano pitanje izgradnje HE Buk Bijela. Kao predsjednik komisije koja je to pitanje definisala prije skoro osam godina smatram svojom obavezom da o tome informišem javnost. Prije mnogo godina bio sam zadužen da uradim Studiju izvedenih geoloških istraživanja u Crnoj Gori. Tada sam utvrdio da su na pojedinim mjestima pet puta izvođena geološka istraživanja, a da nijesu znali jedni za druge. To mi je dalo inspiraciju da napišem ovaj tekst sa porukom - da bi bilo korisno koristiti i ono što je prethodno rađeno.
Ozbiljni stručni problemi se ozbiljno stručno razmatraju, analiziraju i predlažu rješenje. Tako je bilo i sa izgradnjom hidroelektrana u susjednim državama.
STUDIJA
To pokazuje i sastav Komisije za ocjenu studija o procjeni uticaja na životnu sredinu za izgradnju hidroelektrana Buk Bijela i Foča na rijeci Drini (entitet Republika Srpska) i Brodarevo 1 i Brodarevo 2 na rijeci Lim (Republika Srbija) koju je 2013. godina osnivala Vlada Crne Gore.
Bile su zastupljene sve stručne oblasti za: životnu sredinu, energetiku, meteorologiju, šumarstvo, hidrologiju, hidrotehniku, geologiju seizmologiju, biologiju, prostorno planiranje, pravo (postoji kao dio ukupnog rada poseban izvještaj o pravnim aspektima vrlo kompetentnog pravnika Radunovića iz Ministarstva), NVO sektor.
Sastav: Prof. dr Mihailo Burić predsjednik, članovi: prof. dr Mićko Radulović, prof. dr Drago Marić, prof. dr Vukić Pulević, prof. dr Milutin Ostojić, prof. dr Sreten Škuletić, mr Vasilije Bušković, dipl. biolog Milorad Janković, dipl. ing. građ. Dušan Pavićević, dipl. meteorolog Blažo Jokanović, dipl. ing. šumarstva Ivana Bajković, dipl. ing. građ. Budislava Kuč, dipl. ing. arhitekture Nikola Jablan, dipl. ing. elektro. (dao priloženo dodatno mišljenje uz izvještaj Komisije), Nataša Kovačević, dipl. pravnik (napustila rad u Komisiji), Aleksandar Perović, analitičar zaštite životne sredine.
Ta, ako je dozvoljeno reći, zaista kompetentna komisija predložila je svoje ocjene, mišljenja i preporuke.
Na osnovu detaljne analize Studije procjene uticaja na životnu sredinu HE Buk Bijela, Komisija je utvrdila da je mogla obraditi i dodatne elemente relevantne za argumentovanu i pouzdanu procjenu uticaja izgradnje HE Buk Bijela u Bosni i Hercegovini na teritoriju Crne Gore, bez obzira na obim tog uticaja. To se odnosi na mogući uticaj indukovanih zemljotresa, zatim stimulisanog procesa kliženja terena i odronjavanja stijenskih masa, pronosa riječnog nanosa i denudacije, koincidencije mogućih havarija i velikih voda, karakterističnih kota uspora i velikih hiljadugodišnjih voda. Takođe bi korisno bilo istaći stepen eventualne uloge akumulacije HE Buk Bijela kao kompenzacionog basena za uzvodne hidroelektrane.
Reanaliza vremenskih prilika numeričkim modelom za ograničenu oblast je mogla biti sprovedena, i na taj način procijenjena eventualna promjena vremenskih parametara, ali se analogijom, na osnovu ranijih sličnih slučajeva iz prakse u regionu, može prognozirati da će takvi uticaji biti veoma mali. Flora i fauna neće biti ugrožene, neće doći do promjena uslova u biotopu, kao ni do značajnijih promjena migracionih puteva terestričnih i akvatičnih organizama, u slučaju da akumulacija ne obuhvata teritoriju Crne Gore. Tada bi izvjestan uticaj postojao, i on bi zavisio od površine akumulacije na teritoriji Crne Gore.
"SPORNA" KOTA
Studijom procjene uticaja na životnu sredinu za HE Buk Bijela je definisana kota normalnog uspora 434 mnm.
Međutim, kota terena na državnoj granici između Crne Gore i Bosne i Hercegovine je 432,37 mnm (izmjerena na kontaktu vode i terena pri nepoznatom protoku, što znači da kota terena ili kota dna rječnog korita mogu biti niže). Projektovana kota normalnog uspora od 434 mnm, i kota terena Crne Gore od 432,37 mnm, jasno pokazuju da bi akumulacija HE Buk Bijela zahvatala teritoriju Crne Gore, zbog čega insistiramo da se utvrdi kota dna korita na granici.
Hidroenergetski potencijal iznad najniže kote korita na granici Crne Gore i BiH bio bi zajednički potencijal ukoliko bi se planirana HE Buk Bijela radila sa predviđenom kotom 434mnm. Sa tog aspekta, prekogranični uticaj na teritoriju Crne Gore zbog uspora vode akumulacije HE Buk Bijela nije kvantifikovan.
S obzirom da se akumulacija HE Foča, sa kotom normalnog uspora 403 mnm, nalazi 13 kilometara nizvodno od granice Crne Gore, procjenjuje se da od nje neće biti bitnijih prekograničnih uticaja.
Takvi uticaji bi eventualno mogli biti u određenom obimu, kada su u pitanju – klizenje terena indukovani zemljotresi, denudacija i rječni nanosi, te efekat velikih voda i promjena mikroklime.
MIŠLJENJE I PREPORUKE O SARADNJI
Komisija smatra da je neophodno doraditi Studiju procjene uticaja na životnu sredinu HE Buk Bijela shodno navedenim zapažanjima. Tek nakon toga bi se preciznije mogla sagledati veličina uticaja na teritoriju Crne Gore, pa i način i oblik međudržavne saradnje u kontekstu ovog projekta. Komisija, takođe, smatra da je neophodno da nadležni organ Crne Gore, sam ili u saradnji sa nadležnim organom druge države, utvrdi tačnu najnižu kotu korita Drine na granici Crne Gore i Bosne i Hercegovine.
Komisija je utvrdila da akumulacija sa planiranom kotom normalnog uspora zadire u teritoriju Crne Gore, pa je potrebno problematiku sagledati i sa aspekta međunarodnog prava.
Crna Gora i Bosna i Hercegovima su ugovornice ESPOO konvencije koja utvrđuje obavezu da strane pojedinačno ili zajednički, preduzimaju sve odgovarajuće i efikasne mjere kako bi spriječile, smanjile i kontrolisale značajne štetne prekogranične uticaje predloženih aktivnosti na životnu sredinu. S obzirom na to da Bosna i Hercegovina i Crna Gora planiraju ulazak u EU, potrebno je da se ispoštuju Evropska povelja o vodi i Direktiva EU o upravljanju vodama, kao i drugo relevantno međunarodno pravo, koje implicira sporazumno uređenje upravljanja vodama od zajedničkog interesa. To bi trebao biti sastavni dio politike u iskorišćavanju hidroenergetskog potencijala slivova rijeke Drine, i to bez usporavanja projekata čija realizacija je u toku, uz valorizaciju postojećih objekata.
Podrazumijeva se pravo na sporazumno korišćenje i raspodjelu hidroenergije na bazi opšte priznatih kriterijuma i principa. Potrebno je da se uspostavi intenzivnija valorizacija vodnih potencijala na osnovu ekološko–energetsko-ekonomskih principa, uz poštovanje ravnopravnosti država u skladu sa relevantnim međunarodnim pravom. Optimalno upravljanje vodama za potrebe svih korisnika se jedino može ostvariti na principu integralnog, kompleksnog i jedinstvenog upravljanja na čitavom slivnom području.
Međutim, integralno upravljanje režimom voda na slivu Drine nije moguće ostvariti bez saradnje Crne Gore i Bosne i Hercegovine. U tom cilju potrebno je da Crna Gora sa Bosnom i Hercegovinom, u što kraćem roku, potpiše odgovarajući sporazum o upravljanju vodama, na osnovu kojeg bi se uradili planovi upravljama vodama u slivu i postigli dogovori o izgradnji i korišćenju objekata.
ENERGIJA
Nedovoljno shvatanje da je danas energija baza i uslov svakog razvoja uticala je na zastoj u povećanju energetskih kapaciteta Crne Gore. Alternativni izvori su samo pripomoć ali se predstavljaju pogrešno kao da čine glavno rješenje. Naše glavno rješenje je u iskorišćavanju vodnog potencijala. U tom smisli za Crnu Goru su važne sljedeće potencijalne mogućnosti obezbjeđenja dopunske električne energije. U osnovnoj opciji su tri HE izvora.
HE Buk Bijela nalazi se na teritoriji Republike Srpske, na 335 km uzvodno od ušća rijeke Drine u Savu, a 9 km uzvodno od grada Srbinja. Projekat je binacionalan, jer podrazumijeva zajednički potencijal Republike Srpske i Crne Gore. Ugovorom o izgradnji i korišćenju iz 1990. godine između Elektroprivrede BiH i Crne Gore predviđena je podjela energetskog potencijala tako da 1/3 pripadne Crnoj Gori a 2/3 BiH. Shodno tom principu predviđeno je i srazmjerno ulaganje u izgradnju ovog sistema. Međudržavna Komisija svojevremeno formirana za razmatranje ovog projekta je naišla na dva pitanja:
1. Da li je srazmjerno učešće u investiranju i korišćenu između dvije države (iz ugovora bi se dalo zaključiti da jeste, ali ta dilema još nije potpuno fiksirana)
2. Što znači potapanje dijela korita rijeka Pive, a posebno Tare, kao dijela Svjetske baštine (stav UNESCO-a je da se ne može potapati dio korita rijeke Tare, na dužini od 12 do 16 km na teritoriji Crne Gore, a ukupna dužina kanjona oko 80 km)
EFEKTI HE BUK BIJELA
Proizilazi da pitanje ovog projekta sa kotom brane koja podrazumijeva plavljenje dijela teritorije Crne Gore nije dovedeno do kraja, pa je u tom smislu i obustavljen rad međudržavne Komisije za HE Buk Bijela.
Osnovni energetski parametri HE Buk Bijela
Prosječna površina sliva (km²)………………….……4.040
Prosječni višegodišnji proticaj (m³/s)………….…..…175
Maksimalna kota uspora (mnm)…… ………………...500
Ukupna zapremina akumulacije (m³)…………………410.000.000
Prosječna godišnja proizvodnja (GWh)……………....1.158
HE Buk Bijela sa kotom uspora od 403 mnm, ne bi proizvela bitnije uticaje na teritoriji Crne Gore. Za tu varijantu Crna Gora bi mogla dati saglasnost BiH, uz definisanje parametara na koje je ukazala Komisija.
Za kotu uspora koja podrazumijeva potapanje crnogorske teritorije, za sada nema uslova za davanje saglasnosti.
VARIJANTE
Između više razmatranih varijanti izgradnje HE Kruševo, odabrana je varijanta najnizvodnijeg profila, kod sela Kruševo. HE Kruševo treba biti izgrađena na lokaciji 1.600 m uzvodno od sastava rijeka Pive i Tare. To je nizvodno 12 km od HE Piva.
Planirano HE Kruševo ostvarivalo bi akumulaciju čiji se lijevi dio nalazi na teritoriji Bosne i Hercegovine. HE Kruševo je akumulaciono pribransko postrojenje sa akumulacijom za neđeljno izravnavanje voda. Instalisani proticaj bio bi kao i za HE Piva. Obje elektrane bi radile u sprezi-paralelno.
- slivna površina ...................................................................................... 1.843 km²
- ukupna zapremina akumulacije ............................................................ 25.4 x106 m³
- srednji godišnji proticaj na pregradnom profilu ................................... 75.8 m³/s
- kota normalnog uspora ......................................................................... 495.00 mnm
- proizvodnja............................................................................................ 322 GWh
HE Kruševo bi trebalo razmatrati u okviru raspodjele hidropotencijala između BiH (Republike Srpske) i Crne Gore.
Pošto Bilećko jezero zauzima teritoriju Crne Gore, a Crna Gora dosada nije koristila taj potencijal, to bi možda bilo racionalno postići dogovor preko saglasnosti BiH da Crna Gora može da izgradi Kruševo. To znači - Bilećko jezero za BiH, a Kruševo za Crnu Goru.
Prognoze o godišnjoj proizvodnji se izgleda mogu ukalkulisati tako da obezbjeđuju ravnotežu interesa dvije države. To se čini najracionalnijim rješenjem, jer izgradnja HE Risan bi komplikovala neriješene pravne odnose među državama.
Crna Gora očekuje pravednu raspodjelu hidropotencijala HE Trebišnjica. Procjene udjela koji bi trebao pripasti CG po osnovu potopljene površine kreću se od 83,6 GWh pa do 488, 4 GWh. Studija Elektroprojekta iz Slovenije pokazuje da Crnoj Gori treba da pripadne 147 GWh od HE Trebinja, a 123 GWH od HE Dubrovnik (ukupno 270 GWh). Energoprojekt svojom Studijom definiše da Crnoj Gori treba da pripadne 83,36 GWh od proizvodnje HE Trebinje 1 (zbog 24 odsto zapremine akumulacije i 8-13 m³/s dotoka).
Prema Prostornom planu, Crnoj Gori bi trebalo da pripada 375, 4 GWh od proizvodnje HE Dubrovnik i 113 GWh odHE Trebinje 1. (ukupno 488, 4 GWh). U 2000. godini urađena je, ali samo radna verzija studije Energoprojekta. Pitanje pravedne raspodjele hidroenergetskih potencijala je razmatrano i preko posebne međudržavne Komisije. Sporazumno rješenje nije postignuto, jer iz entiteta Republika Srpska je zastupan stav da Crna Gora nije učestvovala u izgradnji, a hidrološki potencijali nijesu htjeli biti objektivizirani.
Na osnovu ukupne situacije, stvorena je ideja o korišćenju onog dijela voda Bilećke akumulacije koja se nalazi na teritoriji Crne Gore. Razmatrane su 3 varijante.
Energoprojekt Beograd je predložio varijantu izgradnje HE u Risnu. Ova HE bi imala instalisanu snagu od 96 MW a prosječnu godišnju proizvodnju 339,99 GWh, uz instalisani proticaj od 30 m³/s. Zahvat bi bio na Bilećkom jezeru (400 mnm), sa ulaznom građevinom (370-390 mnm), odvodnim tunelom (360 mnm) dužine 30 km i d= 4, 7 m. Na kraju tunela je vodostan od kojeg se voda odvodi pod pritiskom, do HE Risan na 10 mnm. Pitanje izgradnje HE Risan nije sporazumno definisano do kraja, da bi se taj projekat mogao realizovati. Ali kao alternativa nadoknade Crnoj Gori, koja joj pripada po osnovu prava od dijela akumulacije na njenoj teritoriji, mogla bi se razmotriti i izgradnja HE Kruševo, čiji bi desni bok bio na teritoriji BiH.
UPRAVLJANJE
Komisija posebno napominje da je zbog značaja izgradnje HE Buk Bijela za Crnu Goru u svom izvještaju pored ocjene Studije i mišljenja dala i preporuke o prekograničnoj saradnji ukazujući da se optimalno upravljanje vodama za potrebe svih korisnika jedino može ostvariti na principu integralnog, kompleksnog i jedinstvenog upravljanja na čitavom slivnom području, a što nije moguće ostvariti bez saradnje Crne Gore i Bosne i Hercegovine – Republike Srpske.
U tom cilju potrebno je da Crna Gora sa Bosnom i Hercegovinom u što kraćem roku potpiše odgovarajući sporazum o upravljanju vodama, na osnovu kojeg bi se uradili planovi upravljama vodama u slivu i postigli dogovori o izgradnji i korišćenju objekata. Komisija takođe napominje da na isti zaključak upućuje i potreba da se konačno ozbiljnije pristupi i rješavanju neriješenih odnosa između dvije države i kada je u pitanju raspodjela hidroenergetskog potencijala hidroenergetskog sistema Trebišnjice, zbog činjenice da je Bilećkim jezerom zahvaćen i dio teritorije Crne Gore.
Prosto je nevjerovatno da Crna Gora još nije ostvarila svoja prava po osnovu sopstvene teritorije.
Najavljena je nova komisija za HE Buk Bijela koja bi trebalo da procesuira ono što je već urađeno. Da bi to bilo racionalno korisno je zastupiti sve specijalističke oblasti, a ne, ne daj Bože, staviti nekoga ko nema partijsku verifikaciju. To ćemo valjda uskoro i saznati. Ako se politika i struka nađu nekad i negdje „u vasioni“, možda nešto bude i bolje u Crnu Goru. Za sada posmatramo seriju: ,,Ne razumem te odnose i zašto se ne podnose“.
Crnoj Gori pripada 24 odsto zapremine Bilećkog jezera
Bilećko jezero sa nalazi na granici između Crne Gore i BiH. Razlikuju su podaci o tome kolika površina pripada Crnoj Gori ali se u svakoj analizi radi o velikim površinama i doticajima.
Sliv jezera, sa teritorije Crne Gore, prema obračunu GEOSA iz Podgorice, iznosi 598,52 km², ili 44,9 odsto ukupnog sliva ove akumulacije. Po Vodoprivrednoj osnovi Crne Gore taj sliv iznosi 31 odsto ili 541 km². Prema analizama HMZ CG, doticaj u Bilećko jezero sa teritorije Crne Gore iznosi 29,914 m³/s ili 42,17 odsto ukupnog dotoka. Prema Vodoprivrednoj osnovi iz 1976. godine sliv sa teritorije Crne Gore je procijenjen na 748 km² a dotok na 38, 8 m³/s. Nesporno je da Bilećko jezero zahvata oko 5 km² teritorije Crne Gore. Od 26,72 km² površine jezera, 4,82 km² pripada teriroriji Crne Gore. Sa druge strane sliv Bilećkog jezera na teritoriji Crne Gore se procjenjuje na 37 do 45 odsto njegovog ukupnog sliva. Procjenjuje se takođe da Crnoj Gori pripada 24 odsto zapremine Bilećkog jezera. Dotok u akumulaciju sa teritorije Crne Gore se procjenjuje na 32 m³/s.
(Autor je član Dukljanske akademije nauka i umjetnosti)
