Povelja o osnivanju Cetinjskog manastira Ivana Crnojevića, hrisovulj, bio je neka vrsta zakona na koji su se pozivale vladike prilikom uzurpacije manastirske imovine. U narodu se smatralo da je Đurađ Crnojević, prilikom odlaska iz zemlje, predao vlast cetinjskom mitropolitu.
Vladika Sava Petrović prikazivao se kao potomak Crnojevića, a Vasilije Petrović, govoreći o manastiru Crnojevića tvrdi da je bio ,,meždu najljevšivijema crkvam i manastirima va Efropu“.
Specifični istorijski tokovi kroz koje je prolazila Crna Gora uslovili su poseban odnos prema duhovnim centrima. Oni su smatrani kao opšte dobro, stvoreno naporom generacija. Njegoš to slikovito predočava u prepisci sa Austrijom, koja je htjela da preuzme manastire Podostrog i Stanjeviće, jer su se nalazili na ,,ćesarskoj zemlji“. Poslije smrti Sv. Petra, 1830. godine, Njegoš kaže da su manastiri u Crnoj Gori narodni, da ih je narod stvorio, prilažući prema svojim mogućnostima: ,,... mi u te oba, (Podostrog i Stanjeviće) kao i u sve druge manastire, proz naše otečestvo nikakva dijela ne imamo više no koi drago Cernogorac oli Berđanin sreda...“
Manastiri su vršili važnu društvenu ulogu u životu crnogorskih plemena. Oni su bili mjesta narodnog zborovanja, gdje su se donosile značajne odluke od opšteg interesa. U tom smislu Đurđevi stupovi su predstavljali centar okupljanja plemena i bratstava Vasojevića, Morača – Rovaca, Piva – Pivljana, Bijela – Drobnjaka, Duga – Kuča, Ćelija Piperska – Pipera, Dobrilovina – Šaranaca, Ostrog – Bjelopavlića, Cetinjski manastir – Katunske nahije, Podlastva – Grblja, Praskvica – Paštrovića, itd. Za sabore su obično korišćeni crkveni praznici, ali očigledno da su manastiri postajali mjesta zborovanja i u drugim vanrednim okolnostima. O narodnom okupljanju u duhovnim centrima svjedoče i ostaci prostranih drvenih trijemova, koje nalazimo skoro na svim manastirskim crkvama još od srednjovjekovnog Voljavca, preko Sv. arhanđela na Tari do manastira na goricama Skadarskog jezera. Natkriveni trijemovi su štitili narod od sunca i kiše a istovremeno su čuvali i islikane spoljne fasade crkava sa obaveznom predstavom Strašnog suda, čija je uloga imala moralni, didaktički karakter. Kompozicije Strašnog suda najbolje su se sačuvale u Nikoljcu, Podvrhu i Komu.
Pored održavanja nacionalnog i duhovnog identiteta, manastiri su najzaslužniji za njegovanje pismenosti, što se ogledalo u radu prepisivačkih radionica i narodnih škola. Neki značajni rukopisi nadživjeli su monaške sredine u kojima su nastali, kao Ilovička krmčija Sv. arhanđela Mihaila na Prevlaci, ili već pomenuti rukopisi iz Goričana i Koporinje. Najpoznatiji skriptoriji radili su u Morači, Šudikovi, Starčevu, Beški, Pivi, Trojici Pljevaljskoj, Nikoljcu, Dovolji, Sv. arhanđelu na Tari, Cetinjskom manastiru itd.
Skriptorij na Starčevu okupljao je oko sebe obližnje manje prepisivačke radionice, pa se može govoriti o kulturnom fenomenu Skriptoriji Skadarskog jezera. U bibliotekama Berlina i Venecije sačuvani su rukopisi u čijim se zapisima izričito pominje Starčevo kao mjesto njihovog nastanka. Jedan govori da je pisan ,,u Gorici svetog starca Makarija va dni blagočastivoga Đurđa Balšića“, a na drugom se na više mjesta ponavlja toponim Starčeva gorica. Zlatno doba prepisivačke djelatnosti u Trojici Pljevaljskoj veže se za pojavu Gavrila Trojičanina, sredinom 17. vijeka, čije knjige predstavljaju najljepše rukopise na širim pravoslavnim balkanskim prostorima.
U Cetinjskom manastiru Đurđa Crnojevića radila je prva ćirilska državna štamparija na slovenskom jugu, 1494. godine. Izdanja Crnojevića i danas izazivaju divljenje perfekcijom štampe i ljepotom grafičkog ukrasa. Oktoih petoglasnik, Oktoih osmoglasnik, Psaltir i Molitvenik-trebnik su remek-djela štampara Makarija i njegovih pomoćnika, koji su u opremi knjiga saželi tradiciju dekoracije rukopisa sa savremenim renesansnim motivima venecijanske provinijencije.
U Bogorodičinom manastiru na Ćipuru radilo se na umnožavanju knjiga i prije osnivanja štamparije. Tako je Nikola Kosijer prepisao jedan časlovac, 1486. godine, u vrijeme ,,bogohranimago gospodara zeckago gospodina Ivana Crnojevića“.
Gašenjem štamparije nastavilo se sa ponovnim prepisivanjem knjiga u manastiru Crnojevića. Jedan zapis iz 1559. kaže: ,,I pisa se knjiga na mjesto rekomo Cetinje v Černoj Gori, v predjelah Zete zemlje“.
Ova djelatnost produžena je u novom Cetinjskom manastiru, sve do 1716. godine. Uporedo sa radom na umnožavanju knjiga, u manastirima su se odvijale i druge obrazovne djelatnosti. Skoro pri svakom duhovnom sjedištu postojala je neka vrsta narodne škole za skromno opismenjavanje budućih sveštenika, ali i laika.
,,Manastiri i porodica su bili jedine škole gdje je čovjek mogao naučiti da čita i piše.“ No nije se samo ostajalo na savlađivanju opismenjavanja. Poznato je da je u Šudikovi postojala slikarska i monaška škola. Hadži Arsenije Gagović je imao namjeru da i u Pivi osnuje monašku školu, ali ga je misteriozna, nasilna smrt 1824. godine u tome spriječila.
Najznačajniji centri obrazovanja bili su u manastirima Pivi, Podmalinskom, Dobrilovini, Savini, Praskvici, Cetinjskom manastiru, Ćeliji Dobrskoj i Brčelima.
I pored najdublje skrovitosti, do svih manastira dosezala je neprijateljska ruka, pa je zanemarljiv broj onih koji nijesu imali periode zapustjelosti, rušenja, paljenja, pljačkanja i ponovne obnove. Upravo su se kroz stradanja manastira najbolje reflektovala istorijska zbivanja, vezana za sudbinu naroda. Skrnaveći manastirske svetinje, neprijatelj je udarao na najosjetljivija mjesta, u srž pravoslavnog nacionalnog bića. U bezbrojnim pohodima zauvijek su nestali hramovi, freske, ikone, knjige, svi oni umjetnički predmeti kroz koje su se, na najsuptilniji način, iskazivala poimanja estetike istočnog hrišćanstva.
Od živopisa Morače, iz 13. vijeka, očuvao se neznatan dio u đakonikonu, dostupan jedino oku sveštenika prilikom bogosluženja. Možemo samo da pretpostavimo kakva je ljepota zračila sa ostalih dijelova hrama odakle je ktitor sa svitom i narodom pratio obred! Ironijom sudbine nestale su freske budimljanskog popa Strahinje iz njegovih zavičajnih manastira – Đurđevih stupova, Šudikove i Kaludre, iako je slavu svoje Budimlje pronio od istočne Bosne do Paštrovića.
Manastiri na goricama Skadarskog jezera, Prečista Krajinska, Cetinjski manastir Crnojevića, Sv. arhanđeo Mihailo na Tari, Dovolja, Majstorovina, sačuvali su fragmente fresko-maltera, kao dokaz da su svojevremeno bili živopisani. U raznim nedaćama nestalo je i sve ono što je činilo raskoš njihovih enterijera – ikonostasi i luksuzni obredni predmeti kojima su bili opskrbljeni.
Iako je veliki dio kulturnog nasljeđa nepovratno izgubljen, ono što je sačuvano u manastirima Crne Gore, zaslugom mudrih i hrabrih igumana i monaha, ima neprocjenjivu vrijednost.
Vjekovi crnogorske istorije
Kulturno-istorijsko i duhovno nasljeđe sačuvano u pravoslavnim manastirima Crne Gore obuhvata skoro devet vjekova njene istorije i prostorno pokriva sve oblasti, od primorja do krajnjeg sjevera. U arhitekturi, slikarstvu, primijenjenoj umjetnosti, prepisivačkoj i štamparskoj djelatnosti koja se u njima odvijala, ostvareni su značajni dometi koji na dostojan način stavljaju Crnu Goru u kulturni kontekst Jugoistočne Evrope. U knjizi ,,Pravoslavni manastiri u Crnoj Gori“ sabrane su najvažnije informacije o 50 pravoslavnih manastira, koje ćemo, najvećim dijelom, predstaviti javnosti Crne Gore.
Iz knjige ,,Pravoslavni manastiri u Crnoj Gori“, autora Tatjane Pejović i Aleksandra Čilikova
