Piše: Dr Anastazija Miranović
Iz vizure čovjeka dvadeset prvog vijeka osvrt na gusle i guslanje neminovno dovodi do uporednih paralela i ovovremenog, raznolikog kontekstuiranja. Otvaraju se brojna pitanja, prvenstveno, njihove fenomenologije i simbolike, višestrukih značenja i značaja. Nauka i struka daju odgovore o porijeklu, istoriji, strukturi i sl. gusala/guslanja. Ono što su nekad predstavjale – sredstvo i način pronošenja glasa -informacija, poruka pojedinaca, zajednice i/ili naroda, u svijetu digitalnih medija i Interneta čine analogne prakse i formati - Twitter, Instagram, Facebook, Tik Tok i slične društvene mreže. I baš, kao i danas, informacija se “od usta do usta” vremenom, tokom prenošenja proširivala, dopunjavala, mijenjala ili današnjim žargonom rečeno - apdejtovala, šerovala, spinovala i sl.
Iako porijeklo gusala/guslanja, po brojnim istraživačima, seže od Ilira, preko antičkog svijeta, grčke i vizantijske kulture, Azije i Istoka, ili ih vezuju za dolazak Slovena na Blakan, dinarski predio, narode regiona - gusle/guslanje su najkarakterističnije utemeljene u crnogrskom etnosu i patosu. Znameniti pisani izvori koji se vezuju za narode i prostore današnje Crne Gore, bilježe pomen gudačkih instrumenata još od Andreacijeve poveljes početka devetog vijeka, preko srednjevjekovnih spisa dvanaestog vijeka – Ljetopisa Popa Dukljanina, Miroslavljevog jevanđelja, potom Ilovičke krmčije iz trinaestog vijeka, da bi već u petnaestom vijeku imali konkretne pomene “pjevaca” – pjevača uz gusle u bugaršticama i kasnijim deseteračkim epskim formama. Od “Braja Bjelopavlića”, prvog zabilježenog pjevača uz gusle sa teritorije današnje Crne Gore iz XV vijeka, do posljednjeg, autentičnog guslara, pjesnika-pjevača, Bjelopoljca – Avda Međedovića (1875-1953) , “balkanskog Homera” iz XX vijeka, brojne su se pjesme pojale/pjevale uz gusle u kojima je uvijek bilo “više istorije nego poezije” (Vuk Karadžić).
Ove svojevrsne “epske hronike” veličale su, slavile, vječno/trajno “zakivale” u nezaborav junaštvo, ratničke podvige, istorijske ličnosti i događaje, hrabrile i podsticale borbeni duh. One su istovremeno bile posijelo i opijelo, tužbalice, jadikovke, ali i svadbarske radosnice. Ništa se u Crnoj Gori nije moglo dogoditi “bez gusala”, pa se ta krilatica i danas često, žargonski u kolokvijalnom govoru upotrebljava da kratko i jezgrovito/slikovito opiše neki savremeni “dramatičan”događaj. Upravo takva i tolika utemeljenost gusala/guslanja u fundament crnogorskog bića svrstava ih, uz tradicionalnu, crnogorsku narodnu nošnju i crnogorski oro, u najupečatljivije identitetske idiome crnogorskog kulturnog nasljeđa.
Gusle su kao narodni instrument skromnih tonskih karakteristika, kao i pjevanje uz njih, zbog čega je u nedovoljno upućenoj javnosti uvriježeno pogrešno mišljenje da su Crnogorci nenadareni i nedostatni voklano-muzikološkim mogućnostima, što, zapravo, govori koliko nas identitetski kodifikuju spram njih. Gotovo i danas svaka crnogorska kuća posjeduje gusle, više kao “trofej” ili obavezni “suvenir” prošlih vremena i tradicije, a činjenica da je vještina/umijeće guslanja – sviranje i pjevanje uz gusle i izrada gusala “živa tradicija”, kojoj ne prijeti izumiranje, referišu opravdanost njihove zakonske zaštite kao nematerijalnih kulturnih dobara Crne Gore od nacionalnog značaja.
Jedinstvenost/specifičnost gusala/guslanja i pjevanja uz gusle ogleda se u njihovoj heterogenoj primjeni i karakteru, čime se izdvajaju od većine, današnjem svijetu, poznatih muzičkih instrumenata. Sinhrono sviranje, pjevanje, igranje, dramaturgija, kostimografija, naracija i sl. doprinose da ukupan ugođaj praktikovanjem ove tradicionalne vještine i umjeća dobija auru svojevrsnog, kompleksnog, etnomuzikološkog, nerijetko, umjetničkog performansa. Ova “muška rabota” svojstvena je samoukim (u junačkoj, crnogorskoj prošlosti često slijepim izvođačima), guslarima, koji sviraju “po sluhu” i osjećaju - bez nota, poju dubokim, razgovjetnim glasom, teatralnog stava i specifične, u zavisnosti od prilike i tematike, mikrofacijalne ekspresije, što doprinosi dramatičnosti cjelokupnog događaja. Simplicifirana preklopljenost/usklađenost i jednoličnost guslarevog glasa i zvuka/tona gusala nadomješta se i nadograđuje kompleksnošću narativa/fabule, “držeći” pažnju konzumenata. Nerijetko, isključivo posredstvom pomenutih elemenata - guslanjem/pojanjem ona prelazi u egzaltiranu tenzičnost.
Fascinantna, scenska statičnost guslara, svedenost notnog/tonskog izvođenja/muziciranja, i istovremena, raskošna narativnost is(o)pjevanog opravdavaju, u ovom kontekstu, čuvenu krilaticu njemačko-američkog arhitekte, Ludwig-a Mies-a van der Rohe-a: “Manje je više”.
Vremenom je značenje ove izreke permutovalo u “manje je dosadno”, a slično se dogodilo sa guslanjem u današnjem vremenu. Mlađe generacije upravo tako (najblaže rečeno) karkaterišu praktikovanje guslanja –kao dosadno. Kako je došlo do ove “antiguslarske retorike”? Kako se značenjsko klatno epistemiološke amplitude pomjerilo iz afirmativne, pozitivističke u “prezrivu”, nihilističku krajnost? Kako u vrjednovanju gusala/guslanja od “svetinja/e” i svjedočanstava burnih, čojsko-junačkih vremena (poput fakata da putnik/namjernik nije htio zanoćiti u kući bez gusala, ili vjerovanje u njihove iscjeliteljske moći, zaklinjanje “mlijekom sa gusala”, a u slučajevima određenih nepredviđenih okolnosti ukoliko bi se morala napustiti kuća – prvo su se gusle iz nje iznosile), dođosmo do njihove upotrebe u ovovremenim, pežorativnim izrekama, poput “ne guslaj” i sl., pitanje je kvalitativno – vrijednosnih sudova i atribucija. Kako god kontekstuirali (pozitivno ili negativno), svakako, najcjenjenija je narativna uloga guslanja, duboko ukorijenjena u crnogorsku epiku i istorijsku svakodnevicu/tekovinu, čineći da “omiljeni razgovor” postaje aksiom kojem se bezpogovorno vjeruje i kojeg gusle/guslanje legitimišu/e.
Otuda izjava knjaza Danila: “Crnogorci! Za svaku svoju rabotu pomislite što će gusle kazati.”
Iz savremene vizure ova izjava bi se mogla konotirati kao politički diskurs i/ili svojevrstan “politički medij”, preko kojeg pojedinac i/ili plebs provjerava i potvrđuje sopstvene istine i mišljenja. I danas je slično - iščekujemo s oprezom, radošću ili strahom što će se obznaniti na portalima i društvenim mrežama.
Na tragu još jedne zapisane misli knjaza Danila: “…I same gusle nisu činile onoliko koliko bi trebalo i koliko su mogle…”, dogodila se i ova izložba.
Upravo, u želji da se ne zaboravi, da ostane u kolektivnom sjećanju “ono što je crnogorski guslar znao, a vrag zaboravio”, da ono što sjeća ne bude fenomen “ratnog folklora” ili “sraslost gusala sa ubijanjem”, niti njihova “fatalna supstancijalna karakterističnost”, već da finim mehanizmima oblikovanja i ispoljavanja patriotsko-rodoljubivog narativa, kroz očuvanje kulturno-komunikacijske memorije dekonstruišemo uvriježene tradicijske vrijednosti, artikulišući vlastita ograničenja, nesposobnosti i neprihvatanja drugosti i drugačijeg unutar zajedničke kulturološke matrice.
“Baš zato ne treba odbacivati ovaj melos, već naprotiv, cijeniti. Možda će mu pripasti sasvim druga uloga - umjesto da mi njega objasnimo, on će osvjetliti naše nepotpuno znanje.”
