Sredinom XIX vijeka i Italijane i balkanske narode povezivao je zajednički politički imperativ: borba za nacionalno oslobođenje i ujedinjenje. Bila je to osnova za uzajamne simpatije, a 60-tih godina stvarani su i planovi o anti-austrijskom i anti-osmanskom savezništvu. Planirano iskrcavanje Garibaldinaca na istočnoj jadranskoj obali i njihovo sadejstvo sa Crnogorcima u iniciranju oslobodilačkih pokreta na Balkanu bilo je opasno po evropsku ravnotežu, jer se posljedice povezivanja italijanskog i istočnog pitanja nijesu mogle do kraja predvidjeti i kontrolisati. Pod pritiskom Francuske i Rusije od ideje se odustalo. Grupa Garibaldinaca priključit će se crnogorskoj i hercegovačkoj vojsci tokom Veljeg rata (1875.-1878. godine) a italijanska javnost će sa naklonošću pratiti crnogorske uspjehe u ovom ratu.
Na Berlinskom kongresu italijanski predstavnici podržali su nezavisnost i teritorijalno proširenje Crne Gore i njen izlazak na more. Snaženje Crne Gore prepoznali su kao poželjnu smetnju austrougarskoj ekspanziji na Balkanu. Italijanska vlada blagonaklono je omogućila obuku crnogorskih mladića u italijanskim vojnim školama imajući u vidu značaj koji će oni imati u vojnom političkom i kulturnom životu svoje zemlje. Od sredine 80-tih godina XIX vijeka, u Crnu Goru dolaze italijanski naučnici koji istražuju crnogorska prirodna bogatstva i mogućnosti njihove eksploatacije.
Slavko Burzanović
Približavanje država
Orođavanje dinastija Savoja i Petrović Njegoš 1896. godine snažno je podstaklo interesovanje italijanske javnosti za Crnu Goru. Tokom narednih godina u Italiji će o Crnoj Gori biti publikovano stotine novinskih članaka, reportaža i knjiga naučnog i publicističkog karaktera. I u Crnoj Gori jača uticaj italijanske kulture o čemu svjedoče brojni tekstovi u Glasu Crnogorca. Od 1901. godine izučava se i italijanski jezik na kursevima u Podgorici i na Cetinju.
Očekivanja knjaza Nikole da će pored ruske dobiti i italijansku političku podršku za ambiciozne planove o teritorijalnom proširenju svoje države nijesu se ostvarila. S druge strane italijanska politika i privredni krugovi prepoznali su Crnu Goru kao polaznu tačku za ostvarivanje svoje ekspanzije na Balkanu. Od 1903. do 1909. godine italijanskim kapitalom izgrađena je luka u Baru, prva crnogorska željeznica od Bara do Virpazara, organizovana plovidba po Skadarskom jezeru, podignuta je Markonijeva radio stanica na Volujici kod Bara, prva na Balkanu, uspostavljen monopol duvana i izgrađena moderna fabrika za preradu duvana u Podgorici, intenziviran pomorski saobraćaj između italijanskih i crnogorskih luka i ostvaren porast međusobne trgovinske razmjene. Uoči balkanskih ratova Italijani su pristupili i isušenju Ulcinjskog polja. I ova, kao i prethodne inicijative, predstavljala je doprinos tehnološkog osavremenjavanja i modernizovanja Crne Gore. Iza većine ovih poduhvata stajala je Compagnia di Antivari-Barsko društvo izdašno subvencionirano od strane italijanske države.
Novom Baru i njegovoj luci građenim prema projektima italijanskih inžinjera namijenjena je uloga važne željezničke i pomorske stanice na planiranoj saobraćajnici koja je Rusiju i Balkan trebalo da poveže sa Italijom i Francuskom.
Sa Cetinja pravo u Rim: Bliskost dinastija Savoja i Petrović Njegoš više se manifestovala u domenu porodičnih odnosa nego u domenu politike. Sa cetinjskog dvora išlo se u Rim na vjenčanja, krunisanja i krštenja. Italijanski vladarski par Viktor Emanuel III i kraljica Jelena prisustvovali su svečanostima povodom proglašenja Crne Gore za kraljevinu 1910. godine. Tom prilikom italijansko poslanstvo na Cetinju, uspostavljeno još 1879. godine, dobilo je reprezentativno zdanje urađeno po planovima braće Bagati-Valseki. Snaženje kulturnih i privrednih veza Italije i Crne Gore demonstrirano je i italijanskom izložbom na Cetinju 1910. godine.
Od bliskosti do tišine
Zavidnu tačku diplomatski odnosi Rima i Cetinja dostigli su tokom 1908-1909. godine. Austrougarska aneksija Bosne i Hercegovine u jesen 1908. godine izazvala je nezadovoljstvo i u javnosti i u vladajućim krugovima kako u Italiji tako i u Crnoj Gori. Uz podršku italijanske diplomatije Crna Gora je uspjela da postigne ukidanje odredbi čl. 29 Berlinskog ugovora kojim je u korist Austro-Ugarske bio ograničen suverenitet Crne Gore nad vlastitom obalom.
U vrijeme Balkanskih ratova i Prvog svjetskog rata produbljuje se jaz između italijanskih i crnogorskih interesa zbog ambicije Crne Gore da prisvoji albanski Skadar i višestrukih međunarodnih implikacija tog čina. Italija je strepjela da bi Crna Gora, da obezbijedi saglasnost Beča za posjed Skadra, mogla ustupiti Austro-Ugarskoj dio Lovćenskog masiva što bi oslabilo strateške pozicije Italije na Jadranu.
Ovakve ocjene nijesu spriječile italijansku diplomatiju da uoči Prvog svjetskog rata i tokom svoje neutralnosti (jul 1914. – maj 1915. godine) pokaže spremnost da sa Bečom pregovara o cijeni prepuštanja Lovćena i drugih djelova Crne Gore. Do sporazuma nije došlo jer je Italija tražila da joj Austrija ustupi oblasti sa italijanskim nacionalnim karakterom.
U periodu neutralnosti u Prvom svjetskom ratu italijanska vlada je insistirala kod austrijske da se uzdrži od zauzimanja Lovćena, ističući da bi takav čin bio isto što i objava rata Italiji. Ipak, nakon ulaska u rat, kao saveznica Crne Gore, tokom 1915. i početkom 1916. godine nije uradila ništa za odbranu Lovćena. Šta više, zbog crnogorskog zauzimanja Skadra (jun 1915. godine) prestala je da svojom flotom obezbjeđuje snabdijevanje Crne Gore hranom i ratnim materijalom. Paradoksalno je, za Crnu Goru, Italija je više uradila kao neutralna sila nego kao saveznica.
Crnogorsko pitanje predmet rasprava
Borbu crnogorskog suverena i vlade u egzilu da očuvaju nezavisnost Crne Gore italijanska diplomatija je podržala kako bi je iskoristila kao sredstvo pritiska na jugoslovensku vladu u pregovorima o razgraničenju. Ohrabrila je ustanak u Crnoj Gori protiv srpske okupacije, finansijski pomagala crnogorsku vladu i izdržavala odred crnogorske vojske u Italiji. Nakon potpisivanja Rapalskog ugovora odnosno sporazuma sa Beogradom, 1920. g. postepeno je uskraćena pomoć crnogorskim indipendentistima. Crnogorsko pitanje bilo je predmet rasprava i u italijanskom parlamentu. Italijanski nacionalisti koristili su ga za diskreditovanje vladine spoljne politike, u čemu su se posebno se isticali Musolini i njegove pristalice. Očekivanja da će Musolini po dolasku na vlast podržati borbu za obnovu crnogorske države pokazala su se kao nerealna. Upravo on je 1923. godine energično onemogućio djelovanje crnogorske političke emigracije u Italiji. Nestanak crnogorske države sa političke karte Evrope za posljedicu je imalo za čitav niz godina gubitak interesa Italije za prostor Crne Gore pretvorene u jugoslovenskoj kraljevini u zaostalu, bezperspekivnu provinciju. Jugoslovenske vlasti onemogućavale su i sužavale prostor za djelovanje italijanskih kompanija u Crnoj Gori. Barsko društvo je tavorilo a ambiciozni planovi o ekonomskom preporodu Crne Gore su napušteni.
Drastične geopolitičke promjene izazvane fašističkim agresijama tokom Drugog svjetskog rata pružile su mogućnost fašističkoj Italiji da 1941. obnovi crnogorsku državu kao vazalnu satelitsku tvorevinu. Odgovor crnogorskog naroda na italijansku okupaciju bio je 13-julski ustanak i uporna antifašistička borba. Od jeseni 1943. u toj borbi pridružili su im se i brojni Italijani, pripadnici dotadašnjih okupacionih snaga. Njihova vojna formacija uzela je za svoje ime Garibaldijevo, koje u očima Crnogoraca nije potamnjelo ni u godinama najgorih iskušenja u crnogorsko-italijanskim odnosima.
Svoju državnost crnogorski narod povratio je u jugoslovenskoj federaciji a državnu samostalnost konačno obnovio 2006. godine. Time su se stekli uslovi za otvaranje novog poglavlja u istoriji italijansko-crnogorskih odnosa.
