Odnos između državne vlasti i religija je uvijek bio važan i složen. Od početka istorije su religije i njihovi duhovni, moralni i kulturni sistemi bili u osnovi društva, duboko ukorijenjeni u sve sfere života. Do XVIII v. ne postoji ateizam, izuzev u djelima nekih filozofa, niti odvojenost religije od države. Vlast je težila da kontroliše religiju, a religiozne zajednice da utiču na vlast i prilagode je svojim vrijednostima i interesima. To je bio često uzrok sukoba interesa, razrješavanih na razne načine.
U gotovo svim državama tokom istorije do savremenog doba su postojale državne religije, a tolerancija drugih je bila vrlo mala. Koncept vjerskih sloboda je relativno nov, iako ima primjera u starom vijeku. Prvi akt o vjerskim slobodama je izdao indijski vladar Asoka 250. g. pr. Kr. U Evropi je prvi bio Milanski edikt 313. g. kojim se u Rimskom carstvu garantuje vjerska sloboda. To su bili izuzeci, praktično, svaka vlast je favorizovala dominantne religije, zabranjivala ili diskriminisala druge, a dominantne religije su bile netolerantne prema drugima.
Rimski car Teodosije je 380. g. proglasio kršćanstvo državnom religijom i počeo je progon drugih religija. Filozofi prosvetiteljstva su kritikovali vjerski fanatizam i netoleranciju, koji su bili uzrok vjerskih ratova i progona. Volter piše da je od ateizma gori samo vjerski fanatizam. On nije znao da i ateizam može biti fanatičan; u Francuskoj revoluciji je u progonu katolika ubijeno desetine hiljada osoba, a totalitarni režimi XX vijeka su surovo progonili kler i vjernike; nacizam je izvršio strašni genocid nad Jevrejima, agresivni komunistički ateizam je izazvao veliki broj žrtava u vjerskim progonima.
Modeli odnosa
U istoriji se iskristalisalo nekoliko modela odnosa vlasti i religioznih zajednica, sa mnogo mješovitih oblika: teokratija, jerokratija, cezaropapizam i sekularna (ili laička) država. Grčka riječ teokratija znači doslovno vladavina boga. Radi se zapravo o vladavini osoba koje se smatraju božanstvima. Najpoznatiji primjer su bili faraoni u Egiptu, a u novijoj istoriji japanski carevi, koji su do 1946. smatrani božanstvima. Termin teokratije se često upotrebljava za oblike vladavine kada državom upravljaju vjerski lideri, ali se to u nauci naziva jerokratijom (na grčkom - vlast svetih). Primjera jerokratije u istoriji ima dosta. U neki periodima starim Izraelom su vladali vrhovni svećenici. Tibetom su, do njegovog osvajanja od strane Kine, vladali vjerski poglavari Dalaj Lame. Od osnivanja Papske države (danas Vatikan) u VIII v. njom vlada rimski biskup, papa. Pape su pretendovale u srednjem vijeku da su nadređeni carevima i krljevima, što je dovodilo do sukoba. Savonarola je nakratko uspostavio jerokratiju u renesansnoj Firenci XV vijeka.
Kalifat u islamskim državama je takođe bio oblik jerokratije. U sadašnjem Iranu vladavina je jerokratska.
Carevi vrhovni sveštenici
Cezaropapizam je ustanovljen u Rimskom carstvu, kada su carevi vršili funkciju vrhovnih svećenika. Cezaropapizam je dominirao u Vizantiji, a zatim i u drugim pravoslavnim državama. Konstantin Veliki, u pravoslavlju proglašen svetim i nazvan jednakim apostolima, sazivao je crkvene sabore, odlučivao o formulisanju dogmi i smatrao kršćanstvo ideološkom bazom carstva koju treba kontrolisati. Kasnije je u Vizantiji formulisan princip simfonije (slaganja, harmonije) u odnosu crkve i vlasti, ali on u praksi nije funkcionisao. Carevi su i dalje postavljali i smjenjivali patrijarhe, sazivali crkvene sabore, određivali crkveno učenje i bili zapravo vrhovni poglavari crkve. Nekad su promovisali jeretička učenja (ikonoborstvo i druge) ili branili pravovjerje, što je izazivalo i građanske ratove. Istina, nekada su se patrijarsi i dio klera bunili protiv careva, učestvovali u njihovom svrgavanju, ali je u principu crkva bila u funkciji državne vlasti. Krajnji oblik cezaropapizma je uspostavio u Rusiji Petar Veliki, ukinuvši patrijaršiju i uspostavivši Sveti sinod, vladinu instituciju za upravljanje crkvom. Tek je 1917. ponovo imenovan ruski patrijarh, ali je crkva bila pod kontrolom komunističke vlasti. Imajući u vidu postojanje brojnih pomjesnih crkvi u pravoslavlju, koje imaju nacionalne predznake, njihova veza sa državama i nacijama je znatno veća od one u katoličanstvu, koje je univerzalno, sa više od 1,3 milijarde vjernika svih rasa, nacija i kultura u svim državama, a papa ima sjedište u nezavisnoj državi Vatikanu, što ga čini znatno manje podložnim političkim uticajima.
I u nekim savremenim demokratskim državama imamo oblike cezaropapizma; tako su engleski kraljevi/kraljice od XVI. v. poglavari anglikanske crkve.
Isus je osu]ivao tada[nji kler Sveti Pavle piše: „Ljubav je ispunjeni Zakon“. On opisuje kršćansku ljubav: „Ljubav dugo trpi, blagotvorna je, ljubav ne zavidi, ljubav se ne gordi, ne nadima se, ne čini što ne pristoji, ne traži svoje, ne razdražuje se, ne misli o zlu, ne raduje se nepravdi, a raduje se istini, sve snosi, sve se nada, sve trpi. Ljubav nikada ne prestaje, dok će proroštva nestati, jezici će umuknuti, znanje će prestati“.
Isus je bio veoma antiklerikalan; pored toga što je istjerao trgovce iz hrama, oštro je osuđivao tadašnji kler i teologe koje je opisao kao licemjere, okrečene grobove koji su izvana bijeli a iznutra puni truleži. On je postavio osnove odvajanja religije od države, a bio je osuđen između ostalog i zato jer je odbio ulogu političkog vođe Izraela i rekao da njegovo kraljevstvo nije od ovoga svijeta.
Sekularne države
Sekularne su države koje su odvojene od vjerskih zajednica, kojima se garantuju vjerske slobode. Prva država koja je ustavom proglasila odvajanje religije od države su bile SAD krajem XVIII v. Slijede ih druge i danas su praktično sve demokratske države sekularne, garantujući vjerske slobode, koje proklamuje Deklaracija ONU o pravima čovjeka. Time se garantuje da vjerske razlike neće prerasti u društvene sukobe i omogućava da svaki pojedinac slobodno pravi moralne i religiozne izbore, a samo slobodni izbori imaju vrijednost. Vjerske zajednice imaju slobodu da afirmiraju svoje ideje, vjeru, moralne i kulturne vrijednosti i od snage njihovih ideja, vjere i morala zavisi i njihov uspjeh. Zagovarati u ime Boga mržnju, netoleranciju, šovinizam i rasizam je u suprotnosti sa suštinom vjere. U Bibliji je Bog definisan kao Ljubav, a glavna zapovijed je zapovijed ljubavi, koja uključuje i neprijatelje i obavezuje na neograničeno praštanje.
Mijenjana vjerska struktura
Crna Gora je u toku istorije puno puta promijenila etničku i vjersku strukturu. Poslije rimskog osvajanja uvedeni su, pored ilirskih, rimski, grčki i orijentalni kultovi. U IV vijeku je kristijanizirana i osnovane su prve biskupije, a dolaskom paganskih Slovena je počeo dugi proces njihove kristijanizacije. Duklja je bila katolička i tek sa osvajanjem od Srbije, Nemanjića počinje uvođenje pravoslavlja. Osvajanjem od Osmanskog carstva počinje uvođenje islama, dok katoličanstvo odolijeva u mletačkoj, a zatim austrijskoj Boki, Cetinjski mitropoliti se afirmišu kao jerokratski vladari plemenskog saveza, iako jerokratija nije postojala u nezavisnoj Crnoj Gori od 1878. do 1918. Pravoslavna crkva je bila autokefalna i državna, postojala je vjerska sloboda za katolike i muslimane i sa Svetom stolicom je sklopljena Konvencija (konkordat).
Integracijom Crne Gore u Kraljevinu SHS je i Pravoslavna crkva integrisana u Srpsku patrijaršiju. U doba socijalističke Jugoslavije religija, po Marksu opijum za narod, potiskivana je ateističkom propagandom, Komunizam je bio pseudo-religija bez Boga, i zato je i imao veliki uspjeh u Crnoj Gori. Njegovim raspadom su bivši komunisti lako prihvatili religiju, izjednačavajući je sa etničkom pripadnošću, a često sa agresivnim nacionalizmom. Ne tako davno se u ime Boga ubijalo i ginulo, a etnička čišćenja su bila i vjerska, često uz blagoslov klera. U zajedničkoj državi sa Srbijom Srpska pravoslavna crkva je bila dugo favorizovana od vlasti. Ustav nezavisne Crne Gore proklamuje sekularnu državu i garantuje vjerske slobode, što obavezuje vjerske zajednice na poštovanje pravnog poretka, kao u svim pravnim i demokratskim državama.
Divne duše u Božijem srcu
No, davna i skora prošlost je ostavila duboke tragove, podjele, traume, predrasude i mržnju, što zahtijeva vrijeme i veliki napor, mudrost i dobru volju da se one prevaziđu. Tendencija politizacije vjerskih zajednica na Balkanu je veoma jaka i to otežava stabilizaciju.
Svi pravi vjernici i drugi ljudi dobre volje su već međusobno ujedinjeni u uzajamnoj ljubavi i poštovanju. Don Branko Sbutega je napisao: „Koliko divnih ljudi, koliko divnih duša, koliko besprekornih biografija sam susreo u svom životu koji nijesu bili kršćani, ni po uvjerenju, ni po krštenju, nijesu čak ni vjerski opredijeljeni ni određeni, a živjeli su kao da će svaki sekund biti pred lice Božje i pred lice vječne pravde. Bog je njih ispustio iz svoga plana službe, ali ih nije sigurno ispustio iz Svoga srca. Obrnuto, možda su Mu mnogo više na srcu od nas koji smo deklarirani i posvećeni službenici“.
Religija i lični osjećaji
Religija i vjera nijesu identične, iako usko povezane. Religija je artikulisani sistem vjerovanja, svetih knjiga, učenja, rituala, kultova, normi, sakralne kulture i umjetnosti, hramova i klera. Ona ima za osnovu vjeru, ali individualna vjera ne podrazumijeva nužno pripadnost nekoj religiji. Praktično svi imaju lični odnos sa Bogom, malo ko je u tome indiferentan. I ateisti negirajući postojanje Boga imaju sa njim odnos, iako negativan. Moguće je i pripadati nekoj religiji, poštovati njene obrede i rituale, a ne vjerovati u temeljne vrijednosti koje ona afirmira i ne pridržavati se njenih moralnih normi. Veliki broj osoba koje se smatraju religioznim ne poznaje bitne vrijednosti svoje religije, već je to pitanje kulturnog i etničkog identiteta i porodičnog nasljeđa.
